1. ปฐมวคฺควณฺณนา

[121] อิโต ปรํ ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโตฯ ตตฺถ ‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑ’’นฺติ อิโต ปรํ อติเรกปทมตฺตเมว วณฺณยิสฺสามฯ ตตฺถ สพฺเพสูติ อนวเสเสสุฯ ภูเตสูติ สตฺเตสุฯ เอตฺถ ภูเตสูติ กิญฺจาปิ ภูตสทฺโท ‘‘ภูตสฺมิํ ปาจิตฺติย’’นฺติ เอวมาทีสุ (ปาจิ. 69) วิชฺชมาเน, ‘‘ภูตมิทํ, สาริปุตฺต, สมนุปสฺสสี’’ติ เอวมาทีสุ ขนฺธปญฺจเก, ‘‘จตฺตาโร โข, ภิกฺขุ, มหาภูตา เหตู’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 3.86) จตุพฺพิเธ ปถวีธาตฺวาทิรูเป, ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต’’ติ เอวมาทีสุ (ชา. 1.2.190) ขีณาสเว, ‘‘สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 2.220) สพฺพสตฺเต, ‘‘ภูตคามปาตพฺยตายา’’ติ เอวมาทีสุ (ปาจิ. 90) รุกฺขาทิเก, ‘‘ภูตํ ภูตโต ปชานาตี’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.3) จาตุมหาราชิกานํ เหฏฺฐา สตฺตนิกายํ อุปาทาย วตฺตติฯ อิธ ปน อวิเสสโต ปถวีปพฺพตาทีสุ ชาตา สตฺตา ภูตาติ เวทิตพฺพาฯ เตสุ ภูเตสุฯ นิธายาติ นิกฺขิปิตฺวาฯ

ทณฺฑนฺติ กายวจีมโนทณฺฑํ, กายทุจฺจริตาทีนเมตํ อธิวจนํฯ กายทุจฺจริตญฺหิ ทณฺฑยตีติ ทณฺโฑ, พาเธติ อนยพฺยสนํ ปาเปตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ วจีทุจฺจริตญฺจ มโนทุจฺจริตญฺจฯ ปหรณทณฺโฑ เอว วา ทณฺโฑ, ตํ นิธายาติปิ วุตฺตํ โหติฯ อวิเหฐยนฺติ อวิเหฐยนฺโตฯ อญฺญตรมฺปีติ ยํ กิญฺจิ เอกมฺปิฯ เตสมฺปีติ เตสํ สพฺพภูตานํฯ น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยาติ อตฺรโช เขตฺตโช ทินฺนโก อนฺเตวาสิโกติ อิเมสุ จตูสุ ปุตฺเตสุ ยํ กิญฺจิ ปุตฺตํ น อิจฺเฉยฺยฯ กุโต สหายนฺติ สหายํ ปน อิจฺเฉยฺยาติ กุโต เอว เอตํฯ

เอโกติ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเฐน เอโก, ตณฺหาปหานฏฺเฐน เอโก, เอกนฺตวิคตกิเลโสติ เอโก, เอโก ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโกฯ

สมณสหสฺสสฺสปิ หิ มชฺเฌ วตฺตมาโน คิหิสญฺโญชนสฺส ฉินฺนตฺตา เอโก, เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก ฯ เอโก ติฏฺฐติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก อิริยติ วตฺตตีติ เอโกฯ เอวํ อทุติยฏฺเฐน เอโกฯ

‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;

อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติฯ

‘‘เอวมาทีนวํ ญตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ (อิติวุ. 15, 105; มหานิ. 191; จูฬนิ. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส 107) –

เอวํ ตณฺหาปหานฏฺเฐน เอโกฯ สพฺพกิเลสาสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ เอวํ เอกนฺตวิคตกิเลโสติ เอโกฯ อนาจริยโก หุตฺวา สยมฺภู สามญฺเญว ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอวํ เอโก ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโกฯ

จเรติ ยา อิมา อฏฺฐ จริยาโยฯ เสยฺยถิทํ – ยา ปณิธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อิริยาปเถสุ อิริยาปถจริยา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อชฺฌตฺติกายตเนสุ อายตนจริยา, อปฺปมาทวิหารีนํ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สติจริยา, อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ จตูสุ ฌาเนสุ สมาธิจริยา, พุทฺธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ญาณจริยา, สมฺมา ปฏิปนฺนานํ จตูสุ อริยมคฺเคสุ มคฺคจริยา, อธิคตผลานํ จตูสุ สามญฺญผเลสุ ปฏิปตฺติจริยา, ติณฺณํ พุทฺธานํ สพฺพสตฺเตสุ โลกตฺถจริยา, ตตฺถ ปเทสโต ปจฺเจกพุทฺธสาวกานนฺติฯ ยถาห – ‘‘จริยาติ อฏฺฐ จริยาโย ยา อิริยาปถจริยา’’ติ (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 121; ปฏิ. ม. 1.197; 3.28) วิตฺถาโรฯ ตาหิ จริยาหิ สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อถ วา ยา อิมา ‘‘อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺฐหนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺขิตฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปญฺญาย จรติ, วิชานนฺโต วิญฺญาเณน จรติ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ อายตนจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรตี’’ติ (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 121; ปฏิ. ม. 1.197; 3.29) เอวํ อปราปิ อฏฺฐ จริยา วุตฺตาฯ ตาหิ สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ ขคฺควิสาณกปฺโปติ ขคฺควิสาโณ นาม ขคฺคมิคสิงฺคํฯ

กปฺป -สทฺโท ปนายํ อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติจฺเฉทวิกปฺปเลสสมนฺตภาวสทิสาทิอเนกตฺโถฯ ตถา หิสฺส ‘‘โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺสฯ ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.387) อภิสทฺทหนตฺโถฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ (จูฬว. 250) โวหาโรฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.387) กาโลฯ ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ (สุ. นิ. 1098; จูฬนิ. กปฺปมาณวปุจฺฉา 117, กปฺปมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 61) ปญฺญตฺติฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติ เอวมาทีสุ (ชา. 2.22.1368) เฉทนํฯ ‘‘กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ (จูฬว. 446) วิกปฺโปฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. 8.80) เลโสฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. 1.94) สมนฺตภาโวฯ ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต กิร, โภ, สาวเกน สทฺธิํ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.260) สทิโส, ปฏิภาโคติ อตฺโถฯ อิธ ปนสฺส สทิโส ปฏิภาโคติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ขคฺควิสาณสทิโสติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทโต อตฺถวณฺณนาฯ

อธิปฺปายานุสนฺธิโต ปน เอวํ เวทิตพฺโพ – ยฺวายํ วุตฺตปฺปกาโร ทณฺโฑ ภูเตสุ ปวตฺติยมาโน อหิโต โหติ, ตํ เตสุ อปฺปวตฺติยมาเนสุ ตปฺปฏิปกฺขภูตาย เมตฺตาย หิตูปสํหาเรน จ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, นิหิตทณฺฑตฺตา เอว จ ยถา อนิหิตทณฺฑา สตฺตา ภูตานิ ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา วิเหเฐนฺติ, ตถา อวิเหฐยํ, อญฺญตรมฺปิ เตสํ อิมํ เมตฺตากมฺมฏฺฐานมาคมฺม ยเทว ตตฺถ เวทนาคตํ สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณคตํ ตญฺจ ตทนุสาเรเนว ตทญฺญญฺจ สงฺขารคตํ วิปสฺสิตฺวา อิมํ ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหี’’ติ อยํ ตาว อธิปฺปาโยฯ

อยํ ปน อนุสนฺธิ – เอวํ วุตฺเต เต อมจฺจา อาหํสุ – ‘‘อิทานิ, ภนฺเต, กุหิํ คจฺฉถา’’ติ? ตโต เตน ‘‘ปุพฺพปจฺเจกสมฺพุทฺธา กตฺถ วสนฺตี’’ติ อาวชฺเชตฺวา ญตฺวา ‘‘คนฺธมาทนปพฺพเต’’ติ วุตฺเต ปุนาหํสุ – ‘‘อมฺเห ทานิ, ภนฺเต, ปชหถ, น อิจฺฉถา’’ติฯ อถ ปจฺเจกพุทฺโธ อาห – ‘‘น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยา’’ติ สพฺพํฯ

ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – อหํ อิทานิ อตฺรชาทีสุ ยํ กิญฺจิ ปุตฺตมฺปิ น อิจฺเฉยฺยํ, กุโต ปน ตุมฺหาทิสํ สหายํฯ ตสฺมา ตุมฺเหสุปิ โย มยา สทฺธิํ คนฺตุกาโม มาทิโส วา โหตุํ อิจฺฉติ, โส เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ อถ วา เตหิ ‘‘อมฺเห ทานิ, ภนฺเต, ปชหถ, น อิจฺฉถา’’ติ วุตฺเต โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ‘‘น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย, กุโต สหาย’’นฺติ วตฺวา อตฺตโน ยถาวุตฺเตนฏฺเฐน เอกจริยาย คุณํ ทิสฺวา ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.35)ฯ

ตตฺถ ตสาติ วิปาสกิริยาฯ ถาวราติ ขีณาสวาฯ ภยเภรวาติ ขุทฺทานุขุทฺทกา จิตฺตุตฺราสาฯ นิธายาติ ฉฑฺเฑตฺวาฯ นิทหิตฺวาติ ฐเปตฺวาฯ โอโรปยิตฺวาติ อโธกริตฺวาฯ สโมโรปยิตฺวาติ อโธคตํ วิสฺสชฺเชตฺวาฯ นิกฺขิปิตฺวาติ ตโต อปเนตฺวาฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภิตฺวาติ สนฺนิสีทาเปตฺวาฯ

อาลปนนฺติ อาทิโต ลปนํฯ สลฺลปนนฺติ สมฺมา ลปนํฯ อุลฺลปนนฺติ อุทฺธํ กตฺวา ลปนํฯ สมุลฺลปนนฺติ ปุนปฺปุนํ อุทฺธํ กตฺวา ลปนํฯ

อิริยาปถจริยาติ อิริยาปถานํ จริยา, ปวตฺตนนฺติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อายตนจริยา ปน อายตเนสุ สติสมฺปชญฺญานํ จริยาฯ ปตฺตีติ ผลานิฯ ตานิ หิ ปาปุณียนฺตีติ ‘‘ปตฺตี’’ติ วุตฺตานิฯ สตฺตโลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา อตฺถา โลกตฺถาติ อยํ วิเสโสฯ

อิทานิ ตาสํ จริยานํ ภูมิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตูสุ อิริยาปเถสู’’ติอาทิมาห ฯ สติปฏฺฐาเนสูติ อารมฺมณสติปฏฺฐาเนสุปิ วุจฺจมาเนสุ สติโต อนญฺญานิ, โวหารวเสน ปน อญฺญานิ วิย กตฺวา วุตฺตํฯ อริยสจฺเจสูติ ปุพฺพภาเค โลกิยสจฺจญาเณน วิสุํ วิสุํ สจฺจปริคฺคหวเสน วุตฺตํฯ อริยมคฺเคสุ สามญฺญผเลสูติ จ โวหารวเสเนว วุตฺตํฯ ปเทสโตติ โลกตฺถจริยาย เอกเทเสฯ นิปฺปเทสโต หิ โลกตฺถจริยํ พุทฺธา เอว กโรนฺติฯ ปุน ตา เอว จริยาโย การกปุคฺคลวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ปณิธิสมฺปนฺนาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปณิธิสมฺปนฺนา นาม อิริยาปถานํ สนฺตตฺตา อิริยาปถาว ฐิติยา สมฺปนฺนา อกมฺปิตอิริยาปถา ภิกฺขุภาวานุรูเปน สนฺเตน อิริยาปเถน สมฺปนฺนาฯ

อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานนฺติ จกฺขาทีสุ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อตฺตโน อตฺตโน วิสเย ปวตฺตํ เอเกกทฺวารวเสน คุตฺตํ ทฺวารํ เอเตสนฺติ คุตฺตทฺวารา, เตสํ คุตฺตทฺวารานํฯ ทฺวารนฺติ เจตฺถ อุปฺปตฺติทฺวารวเสน จกฺขาทโย เอวฯ อปฺปมาทวิหารีนนฺติ สีลาทีสุ อปฺปมาทวิหารวตํฯ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานนฺติ วิปสฺสนาย ปาทกภาเวน อธิจิตฺตสงฺขาตํ สมาธิํ อนุยุตฺตานํฯ พุทฺธิสมฺปนฺนานนฺติ นามรูปววตฺถานํ อาทิํ กตฺวา ยาว โคตฺรภุ, ตาว ปวตฺเตน ญาเณน สมฺปนฺนานํ ฯ สมฺมา ปฏิปนฺนานนฺติ จตุมคฺคกฺขเณฯ อธิคตผลานนฺติ จตุผลกฺขเณฯ ตถาคตานนฺติ ตถา อาคตานํฯ อรหนฺตานนฺติ ทูรกิเลสานํฯ สมฺมาสมฺพุทฺธานนฺติ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมพุทฺธานํฯ อิเมสํ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺฐา ปกาสิโต เอวฯ

ปเทสโต ปจฺเจกพุทฺธานนฺติ ปจฺเจกสมฺพุทฺธานํ เอกเทสโตฯ สาวกานนฺติ สาวกานมฺปิ เอกเทสโตฯ อธิมุจฺจนฺโตติ อธิโมกฺขํ กโรนฺโตฯ สทฺธาย จรตีติ สทฺธาวเสน ปวตฺตติฯ ปคฺคณฺหนฺโตติ จตุสมฺมปฺปธานวีริเยน ปทหนฺโตฯ อุปฏฺฐเปนฺโตติ สติยา อารมฺมณํ อุปฏฺฐเปนฺโตฯ อวิกฺเขปํ กโรนฺโตติ สมาธิวเสน วิกฺเขปํ อกโรนฺโตฯ ปชานนฺโตติ จตุสจฺจชานนปญฺญาย ปกาเรน ชานนฺโตฯ วิชานนฺโตติ อินฺทฺริยสมฺปยุตฺตชวนปุพฺพงฺคเมน อาวชฺชนวิญฺญาเณน อารมฺมณํ วิชานนฺโตฯ วิญฺญาณจริยายาติ อาวชฺชนวิญฺญาณจริยาวเสนฯ เอวํ ปฏิปนฺนสฺสาติ สหาวชฺชนาย อินฺทฺริยจริยาย ปฏิปนฺนสฺสฯ กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ สมถวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตา กุสลา ธมฺมา ภุสํ ยาเปนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ อายตนจริยายาติ กุสลานํ ธมฺมานํ ภุสํ ยตนจริยาย, ปวตฺตนจริยายาติ วุตฺตํ โหติฯ วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน วิเสสํ อธิคจฺฉติฯ

ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺฐิยาติอาทีสุ สมฺมา ปสฺสติ, สมฺมา วา ตาย ปสฺสนฺติ, ปสฏฺฐา สุนฺทรา วา ทิฏฺฐีติ สมฺมาทิฏฺฐิ, ตสฺสา สมฺมาทิฏฺฐิยา นิพฺพานปจฺจกฺขกรเณน ทสฺสนจริยาฯ สมฺมา สงฺกปฺเปติ, สมฺมา วา เตน สงฺกปฺเปนฺติ, ปสฏฺโฐ สุนฺทโร วา สงฺกปฺโปติ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ ตสฺส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนจริยาฯ สมฺมา วทติ, สมฺมา วา ตาย วทนฺติ, ปสฏฺฐา สุนฺทรา วา วาจาติ สมฺมาวาจา, มิจฺฉาวาจาวิรติยา เอตํ นามํฯ ตสฺสา จตุพฺพิธวจีสํวรปริคฺคหจริยาฯ

สมฺมา กโรติ, สมฺมา วา เตน กโรนฺติ, ปสฏฺฐํ สุนฺทรํ วา กมฺมนฺติ สมฺมากมฺมํ, สมฺมากมฺมเมว สมฺมากมฺมนฺโต, มิจฺฉากมฺมนฺตวิรติยา เอตํ นามํฯ ตสฺส ติวิธกายสํวรสมุฏฺฐานจริยาฯ สมฺมา อาชีวติ, สมฺมา วา เตน อาชีวนฺติ, ปสฏฺโฐ สุนฺทโร วา อาชีโวติ สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาอาชีววิรติยา เอตํ นามํฯ ตสฺส โวทานจริยา ปริสุทฺธจริยาฯ สมฺมา วายมติ, สมฺมา วา เตน วายมนฺติ, ปสฏฺโฐ สุนฺทโร วา วายาโมติ สมฺมาวายาโม, ตสฺส ปคฺคหจริยาฯ สมฺมา สรติ, สมฺมา วา ตาย สรนฺติ, ปสฏฺฐา สุนฺทรา วา สตีติ สมฺมาสติ, ตสฺสา อุปฏฺฐานจริยาฯ สมฺมา สมาธิยติ, สมฺมา วา เตน สมาธิยนฺติ, ปสฏฺโฐ สุนฺทโร วา สมาธีติ สมฺมาสมาธิ, ตสฺส อวิกฺเขปจริยาฯ

ตกฺกปฺโปติ เตน กปฺโป, เอวรูโปติ อตฺโถฯ ตสฺสทิโสติ เตน สทิโส, ‘‘ตสฺสทิโก’’ติ วา ปาโฐฯ ตปฺปฏิภาโคติ เตน ปฏิภาโค ตปฺปฏิภาโค, เอทิโสติ อตฺโถฯ สาทุรสํ อติกฺกนฺตํ โลณํ อติโลณํฯ โลณกปฺโปติ โลณสทิโสติ วุจฺจติฯ อติติตฺตกนฺติ อติกฺกนฺตติตฺตกํ, ปุจิมนฺทาทิกปฺโป ติตฺตกสทิโสติ วุจฺจติฯ อติมธุรนฺติ ขีรปายาสาทิกํฯ หิมกปฺโปติ หิโมทกสทิโสฯ สตฺถุกปฺโปติ สตฺถุนา พุทฺเธน สทิโสฯ เอวเมวาติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ

ตตฺรายํ เอตสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส สงฺเขเปน วิปสฺสนาอาจิกฺขนวิธิํ ทสฺเสตฺวา คมิสฺสามฯ ตตฺถ นามรูปปริคฺคหํ กาตุกาโม ปจฺเจกโพธิสตฺโต รูปารูปอฏฺฐสมาปตฺตีสุ ยํ กิญฺจิ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ จ ตํสมฺปยุตฺเต จ ผสฺสาทโย ธมฺเม ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘สพฺพมฺเปตํ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นมนฏฺเฐน นาม’’นฺติ ววตฺถเปติฯ ตโต ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต ‘‘หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตตี’’ติ ปสฺสติฯ ปุน วตฺถุสฺส ปจฺจยภูตานิ จ อุปาทารูปานิ จ ปสฺสิตฺวา ‘‘อิทํ สพฺพํ รุปฺปนโต รูป’’นฺติ ปริคฺคณฺหาติฯ ปุน ตทุภยํ ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูป’’นฺติ เอวํ สงฺเขปโต นามรูปํ ววตฺถเปติฯ สมถยานิกวเสเนตํ วุตฺตํฯ วิปสฺสนายานิโก ปน จตุธาตุววตฺถานมุเขน ภูตุปาทายรูปานิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘สพฺพมฺเปตํ รุปฺปนโต รูป’’นฺติ ปสฺสติฯ ตโต เอวํ ปริจฺฉินฺนรูปสฺส จกฺขาทีนิ นิสฺสาย ปวตฺตมานา อรูปธมฺมา อาปาถมาคจฺฉนฺติฯ

ตโต สพฺเพปิ เต อรูปธมฺเม นมนลกฺขเณน เอกโต กตฺวา ‘‘อิทํ นาม’’นฺติ ปสฺสติ, โส ‘‘อิทํ นามํ, อิทํ รูป’’นฺติ ทฺเวธา ววตฺถเปติฯ เอวํ ววตฺถเปตฺวา ‘‘นามรูปโต อุทฺธํ อญฺโญ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา เทโว วา พฺรหฺมา วา นตฺถี’’ติ ปสฺสติฯ

ยถา หิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ ‘‘สตฺโต’’ติ สมฺมุติฯ (สํ. นิ. 1.171; มิ. ป. 2.1.1; กถา. 233);

เอวเมว ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สนฺเตสุ ‘‘สตฺโต ปุคฺคโล’’ติ โวหารมตฺตํ โหตีติ เอวมาทินา นเยน นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนสงฺขาเตน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิภูเตน ญาเณน นามรูปํ ปริคฺคเหตฺวา ปุน ตสฺส ปจฺจยมฺปิ ปริคฺคณฺหนฺโต วุตฺตนเยน นามรูปํ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘โก นุ โข อิมสฺส เหตู’’ติ ปริเยสนฺโต อเหตุวาทวิสมเหตุวาเทสุ โทสํ ทิสฺวา โรคํ ทิสฺวา ตสฺส นิทานํ สมุฏฺฐานมฺปิ ปริเยสนฺโต เวชฺโช วิย ตสฺส เหตุญฺจ ปจฺจยญฺจ ปริเยสนฺโต อวิชฺชา ตณฺหา อุปาทานํ กมฺมนฺติ อิเม จตฺตาโร ธมฺเม นามรูปสฺส อุปฺปาทปจฺจยตฺตา ‘‘เหตู’’ติ ฯ อาหารํ อุปตฺถมฺภนปจฺจยตฺตา ‘‘ปจฺจโย’’ติ จ ปสฺสติฯ อิมสฺส หิ กายสฺส อวิชฺชาทโย ตโย ธมฺมา มาตา วิย ทารกสฺส อุปนิสฺสยา โหนฺติ, กมฺมํ ปิตา วิย ปุตฺตสฺส ชนกํ, อาหาโร ธาติ วิย ทารกสฺส สนฺธารโกติฯ เอวํ รูปกายสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กตฺวา ปุน ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 4.60; กถา. 465) นเยน นามกายสฺสปิ ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหาติ, เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘อตีตานาคตาปิ ธมฺมา เอวเมว วตฺตนฺตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กโรติฯ

ตสฺส ยา สา ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสิํ, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข, กิํ หุตฺวา กิํ อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ปญฺจวิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตาฯ

ยาปิ อปรนฺตํ อารพฺภ ‘‘ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, น นุ โข ภวิสฺสามิ, กิํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) ปญฺจวิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตาฯ

ยาปิ เอตรหิ วา ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กถํกถี โหติ ‘‘อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กิํ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหิํ คามี ภวิสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) ฉพฺพิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตา, สา สพฺพาปิ ปหิยฺยติฯ เอวํ ปจฺจยปริคฺคหเณน ตีสุ อทฺธาสุ กงฺขํ วิตริตฺวา ฐิตํ ญาณํ ‘‘กงฺขาวิตรณวิสุทฺธี’’ติปิ ‘‘ธมฺมฏฺฐิติญาณ’’นฺติปิ ‘‘ยถาภูตญาณ’’นฺติปิ ‘‘สมฺมาทสฺสน’’นฺติปิ วุจฺจติฯ

เอตฺถ ปน ติสฺโส หิ โลกิยปริญฺญา ญาตปริญฺญา ตีรณปริญฺญา ปหานปริญฺญาติฯ ตตฺถ ‘‘รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, เวทยิตลกฺขณา เวทนา’’ติ เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตา ปญฺญา ญาตปริญฺญา นามฯ ‘‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา’’ติอาทินา ปน นเยน เตสํเยว ธมฺมานํ สามญฺญลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาปญฺญา ตีรณปริญฺญา นามฯ เตสุ เอว ปน ธมฺเมสุ นิจฺจสญฺญาทิปชหนวเสน ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาว ปญฺญา ปหานปริญฺญา นามฯ

ตตฺถ สงฺขารปริจฺเฉทโต ปฏฺฐาย ยาว ปจฺจยปริคฺคหา ญาตปริญฺญาย ภูมิฯ เอตสฺมิญฺหิ อนฺตเร ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติฯ กลาปสมฺมสนโต ปฏฺฐาย ยาว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ตีรณปริญฺญาย ภูมิฯ เอตสฺมิญฺหิ อนฺตเร สามญฺญลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติฯ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย อุปริ ปหานปริญฺญาย ภูมิฯ ตโต จ ปฏฺฐาย หิ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ, วิรชฺชนฺโต ราคํ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตีติ เอวํ นิจฺจสญฺญาทิปหานสาธิกานํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ อาธิปจฺจํฯ อิติ อิมาสุ ตีสุ ปริญฺญาสุ สงฺขารปริจฺเฉทสฺส เจว ปจฺจยปริคฺคหสฺส จ สาธิตตฺตา อิมินา โยคินา ญาตปริญฺญาว อธิคตาฯ

ปุน ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา…เป.… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺติตฺตา อนตฺตาฯ

ยา กาจิ เวทนา… สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา … ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺญาณํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺติตฺตา อนตฺตา’’ติ เอวมาทินา (สํ. นิ. 3.48; ปฏิ. ม. 1.48) นเยน กลาปสมฺมสนํ กโรติฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา’’ติฯ

เอวํ สงฺขาเร อนิจฺจทุกฺขานตฺตวเสน กลาปสมฺมสนํ กตฺวา ปุน สงฺขารานํ อุทยพฺพยเมว ปสฺสติฯ กถํ ? ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหากมฺมอาหารสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50)ฯ เอวํ รูปกฺขนฺธสฺส ปจฺจยายตฺตตาทสฺสเนน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ เอวํ ปญฺจหากาเรหิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ‘‘อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ, ตณฺหากมฺมอาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) ปจฺจยนิโรธทสฺสเนน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสตีติ เอวํ ปญฺจหากาเรหิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ

ตถา ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย, ตณฺหากมฺมผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) ปจฺจยายตฺตตาทสฺสเนน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ‘‘อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธ, ตณฺหากมฺมผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) ปจฺจยนิโรธทสฺสเนน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ เอวํ สญฺญากฺขนฺธาทีสุปิฯ

อยํ ปน วิเสโส – วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ผสฺสฏฺฐาเน ‘‘นามรูปสมุทยา, นามรูปนิโรธา’’ติ โยเชตพฺพํฯ เอวํ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ปจฺจยสมุทยวเสน จ นิพฺพตฺติลกฺขณวเสน จ ปจฺจยนิโรธวเสน จ วิปริณามลกฺขณวเสน จ อุทยพฺพยทสฺสเนน จ ทส ทส กตฺวา ปญฺญาส ลกฺขณานิ วุตฺตานิฯ เตสํ วเสน ‘‘เอวมฺปิ รูปสฺส อุทโย, เอวมฺปิ รูปสฺส วโย’’ติ ปจฺจยโต เจว ขณโต จ วิตฺถาเรน มนสิการํ กโรติฯ

ตสฺเสวํ กโรโต ‘‘อิติ กิร อิเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติ ญาณํ วิสทํ โหติฯ

‘‘เอวํ กิร อิเม ธมฺมา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ นิจฺจนวา หุตฺวา สงฺขารา อุปฏฺฐหนฺติฯ น เกวลญฺจ นิจฺจนวา, สูริยุคฺคมเน อุสฺสาวพินฺทุ วิย อุทกพุพฺพุโฬ วิย อุทเก ทณฺฑราชิ วิย อารคฺเค สาสโป วิย วิชฺชุปฺปาโท วิย จ ปริตฺตฏฺฐายิโน, มายามรีจิสุปินาลาตจกฺกคนฺธพฺพนครเผณกทลิอาทโย วิย อสารา นิสฺสารา วิย หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ เอตฺตาวตา จ ปน อเนน ‘‘วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนญฺจ วยํ อุเปตี’’ติ อิมินา อากาเรน สมฺมสนปญฺญาย ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนํ นาม ปฐมํ ตรุณวิปสฺสนาญาณํ อธิคตํ โหติฯ ยสฺสาธิคมา ‘‘อารทฺธวิปสฺสโก’’ติ สงฺขํ คจฺฉติฯ

อถสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส กุลปุตฺตสฺส โอภาโส ญาณํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุปฏฺฐานํ อุเปกฺขา นิกนฺตีติ ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติฯ เอตฺถ โอภาโส นาม วิปสฺสนกฺขเณ ญาณสฺส พลวตฺตา โลหิตํ สนฺนิสีทติ, เตน จ จิตฺโตภาโส นิพฺพตฺตติฯ ตํ ทิสฺวา อกุสโล โยคี ‘‘มคฺโค เม ปตฺโต’’ติ ตเมว โอภาสํ อสฺสาเทติฯ ญาณมฺปิ วิปสฺสนาญาณเมวฯ ตํ สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส สุทฺธํ ปสนฺนํ หุตฺวา ปวตฺตติฯ ตํ ทิสฺวา ปุพฺเพ วิย ‘‘มคฺโค’’ติ อสฺสาเทติฯ ปีติปิ วิปสฺสนาปีติ เอวฯ ตสฺส หิ ตสฺมิํ ขเณ ปญฺจวิธา ปีติ อุปฺปชฺชติฯ ปสฺสทฺธีติ วิปสฺสนาปสฺสทฺธิฯ ตสฺมิํ สมเย เนว กายจิตฺตานํ ทรโถ, น คารวํ, น กกฺขฬตา, น อกมฺมญฺญตา, น เคลญฺญตา, น วงฺกตา โหติฯ สุขมฺปิ วิปสฺสนาสุขเมวฯ ตสฺส กิร ตสฺมิํ สมเย สกลสรีรํ อภิสนฺทยมานํ อติปณีตํ สุขํ อุปฺปชฺชติฯ

อธิโมกฺโข นาม วิปสฺสนกฺขเณ ปวตฺตา สทฺธาฯ ตสฺมิญฺหิ ขเณ จิตฺตเจตสิกานํ อติวิย ปสาทภูตา พลวตี สทฺธา อุปฺปชฺชติฯ ปคฺคโห นาม วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ วีริยํฯ ตสฺมิญฺหิ ขเณ อสิถิลํ อนจฺจารทฺธํ สุปคฺคหิตํ วีริยํ อุปฺปชฺชติฯ อุปฏฺฐานนฺติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติฯ ตสฺมิญฺหิ ขเณ สุปฏฺฐิตา สติ อุปฺปชฺชติฯ อุเปกฺขา ทุวิธา วิปสฺสนาวชฺชนวเสนฯ ตสฺมิญฺหิ ขเณ สพฺพสงฺขารคหเณ มชฺฌตฺตภูตํ วิปสฺสนุเปกฺขาสงฺขาตํ ญาณํ พลวนฺตํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนุเปกฺขา จฯ

สา จ ตํ ตํ ฐานํ อาวชฺชนฺตสฺส สูรา ติขิณา หุตฺวา วหติฯ นิกนฺตีติ วิปสฺสนานิกนฺติฯ โอภาสาทีสุ หิ อาลยํ กุรุมานา สุขุมา สนฺตาการา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติฯ เอตฺถ โอภาสาทโย กิเลสวตฺถุตาย ‘‘อุปกฺกิเลสา’’ติ วุตฺตา น อกุสลตฺตาฯ นิกนฺติ ปน อุปกฺกิเลโส เจว กิเลสวตฺถุ จฯ

ปณฺฑิโต ปน ภิกฺขุ โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ วิกฺเขปํ อคจฺฉนฺโต ‘‘โอภาสาทโย ธมฺมา น มคฺโค, อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปน วีถิปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาญาณํ มคฺโค’’ติ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ววตฺถเปติฯ ตสฺเสวํ ‘‘อยํ มคฺโค, อยํ น มคฺโค’’ติ ญตฺวา ฐิตํ ญาณํ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วุจฺจติฯ อิโต ปฏฺฐาย อฏฺฐนฺนํ วิปสฺสนาญาณานํ วเสน สิขาปตฺตวิปสฺสนาญาณํ นวมญฺจ สจฺจานุโลมิกํ ญาณนฺติ อยํ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม โหติฯ อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณนฺติ อิมานิ อฏฺฐ ญาณานิ นามฯ นวมํ สจฺจานุโลมิกํ ญาณนฺติ อนุโลมสฺเสตํ นามํฯ

ตสฺมา ตํ สมฺปาเทตุกาเมน อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ อุทยพฺพยญาณํ อาทิํกตฺวา เอเตสุ ญาเณสุ โยโค กรณีโยฯ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺส หิ อนิจฺจลกฺขณํ ยถาภูตํ อุปฏฺฐาติ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนํ ปสฺสโต ทุกฺขลกฺขณญฺจ, ‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺฐติ เวติ จา’’ติ (สํ. นิ. 1.171; กถา. 233) ปสฺสโต อนตฺตลกฺขณญฺจฯ

เอตฺถ จ อนิจฺจํ อนิจฺจลกฺขณํ ทุกฺขํ ทุกฺขลกฺขณํ อนตฺตา อนตฺตลกฺขณนฺติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ อนิจฺจนฺติ ขนฺธปญฺจกํฯ กสฺมา? อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวา, หุตฺวา อภาวโต วาฯ อญฺญถตฺตํ นาม ชราฯ อุปฺปาทวยญฺญถตฺตํ อนิจฺจลกฺขณํ, หุตฺวา อภาวสงฺขาโต วา อาการวิกาโรฯ ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ วจนโต ตเทว ขนฺธปญฺจกํ ทุกฺขํฯ กสฺมา? อภิณฺหํ ปฏิปีฬนโตฯ อภิณฺหํ ปฏิปีฬนากาโร ทุกฺขลกฺขณํฯ ‘‘ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15-16) วจนโต ตเทว ขนฺธปญฺจกํ อนตฺตาฯ กสฺมา? อวสวตฺตนโต ฯ อวสวตฺตนากาโร อนตฺตลกฺขณํฯ อิมานิ ตีณิปิ ลกฺขณานิ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺเสว อารมฺมณานิ โหนฺติฯ

ปุนปิ โส รูปารูปธมฺเม ‘‘เอวํ อนิจฺจา’’ติอาทินา วิปสฺสติ, ตสฺส สงฺขารา ลหุํ ลหุํ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, ตโต อุปฺปาทํ วา ฐิติํ วา ปวตฺตํ วา นิมิตฺตํ วา อารมฺมณํ อกตฺวา เตสํ ขยวยนิโรเธ เอว สติ สนฺติฏฺฐติ, อิทํ ภงฺคญาณํ นามฯ อิมสฺส อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย อยํ โยคี ‘‘ยถา อิเม สงฺขารา ภิชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺติ, เอวํ อตีเตปิ สงฺขารคตํ ภิชฺชิ, อนาคเตปิ ภิชฺชิสฺสตี’’ติ นิโรธเมว ปสฺสนฺโต ติฏฺฐติฯ ตสฺส ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ อาเสวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส สพฺพภวโยนิ คติฏฺฐิติ สตฺตาวาเสสุ ปเภทกา สงฺขารา ชลิตองฺคารกาสุอาทโย วิย มหาภยํ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ เอตํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ นามฯ

ตสฺส ตํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ อาเสวนฺตสฺส สพฺเพ ภวาทโย อาทิตฺตองฺคารํ วิย สมุสฺสิตขคฺโค วิย ปจฺจตฺถิโก อปฺปฏิสรณา สาทีนวา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ อิทํ อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ นามฯ ตสฺส เอวํ สงฺขาเร อาทีนวโต ปสฺสนฺตสฺส ภวาทีสุปิ สงฺขารานํ อาทีนวตฺตา สงฺขาเรสุ อุกฺกณฺฐนา อนภิรติ อุปฺปชฺชติ, อิทํ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นามฯ

สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนฺตสฺส อุกฺกณฺฐนฺตสฺส ตสฺมา สงฺขารคตา มุญฺจิตุกามตา นิสฺสริตุกามตา โหติฯ อิทํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ นามฯ ปุน ตสฺมา สงฺขารคตา มุญฺจิตุํ ปน เต เอว สงฺขาเร ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาเณน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตีรณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ นามฯ

โส เอวํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต เตสุ อนตฺตลกฺขณสฺส สุทิฏฺฐตฺตา ‘‘อตฺตา’’ติ วา ‘‘อตฺตนิย’’นฺติ วา อคณฺหนฺโต สงฺขาเรสุ ภยญฺจ นนฺทิญฺจ ปหาย สงฺขาเรสุ อุทาสีโน โหติ มชฺฌตฺโต, ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา น คณฺหาติ, ตีสุ ภเวสุ อุเปกฺขโก, อิทํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ นามฯ

ตํ ปเนส เจ สนฺติปทํ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ, สพฺพสงฺขารปวตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิพฺพานนินฺนํ ปกฺขนฺทํ โหติฯ โน เจ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ, ปุนปฺปุนํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ วา ติวิธานุปสฺสนาวเสน สงฺขารารมฺมณเมว หุตฺวา ปวตฺตติฯ เอวํ ติฏฺฐมานญฺจ เอตํ ติวิธวิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชิตฺวา ติฏฺฐติฯ ติสฺโส หิ อนุปสฺสนา ‘‘ตีณิ วิโมกฺขมุขานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ

เอวํ อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล อนิมิตฺตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล สุญฺญตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติฯ

เอตฺถ จ อนิมิตฺโต วิโมกฺโขติ อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อริยมคฺโคฯ โส หิ อนิมิตฺตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา อนิมิตฺโต, กิเลเสหิ จ วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺโขฯ เอเตเนว นเยน อปฺปณิหิตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อปฺปณิหิโต, สุญฺญตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต สุญฺญโตติ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ อธิคตสงฺขารุเปกฺขสฺส กุลปุตฺตสฺส วิปสฺสนา สิขาปฺปตฺตา โหติฯ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาติ เอตเทวฯ อสฺส ตํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อาเสวนฺตสฺส ติกฺขตรา สงฺขารุเปกฺขา อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส ‘‘อิทานิ มคฺโค อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ สงฺขาเร ‘‘อนิจฺจา’’ติ วา ‘‘ทุกฺขา’’ติ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ วา สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ, ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุเปกฺขาย กถิตนเยเนว อนิจฺจาทิอากาเรน มนสิกริตฺวา อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนํ, ตเถว มนสิกโรโต ปฐมํ ชวนจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยํ ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติ, ตทนนฺตรํ ตเทว ทุติยชวนจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยํ อุปจารนฺติ วุจฺจติ, ตทนนฺตรมฺปิ ตเทว อุปฺปชฺชติ ตติยํ ชวนจิตฺตํฯ ยํ อนุโลมนฺติ วุจฺจติ, อิทํ เตสํ ปาฏิเอกฺกํ นามฯ

อวิเสเสน ปน ติวิธมฺเปตํ ‘‘อาเสวน’’นฺติปิ ‘‘ปริกมฺม’’นฺติปิ ‘‘อุปจาร’’นฺติปิ ‘‘อนุโลม’’นฺติปิ วุจฺจติฯ อิทํ ปน อนุโลมญาณํ สงฺขารารมฺมณาย วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย ปริโยสานํ โหติ, นิปฺปริยาเยน ปน โคตฺรภุญาณเมว วิปสฺสนาย ปริโยสานนฺติ วุจฺจติฯ ตโต ปรํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ อติกฺกมมานํ อริยโคตฺตํ โอกฺกมมานํ นิพฺพานารมฺมเณ ปฐมสมนฺนาหารภูตํ อปุนราวฏฺฏกํ โคตฺรภุญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อิทํ ปน ญาณํ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิญฺจ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิญฺจ น ภชติฯ อนฺตรา อพฺโพหาริกเมว โหติฯ วิปสฺสนาโสเต ปติตตฺตา ‘‘ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธี’’ติ วา ‘‘วิปสฺสนา’’ติ วา สงฺขํ คจฺฉติฯ

นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา โคตฺรภุญาเณ นิรุทฺเธ เตน ทินฺนสญฺญาย นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ทิฏฺฐิสํโยชนํ สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนนฺติ ตีณิ สํโยชนานิ วิทฺธํเสนฺโต โสตาปตฺติมคฺโค อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ตสฺเสว วิปากภูตานิ ทฺเว ตีณิ วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ อนนฺตรวิปากตฺตา โลกุตฺตรกุสลานํ, ผลปริโยสาเน ปนสฺส อุปฺปนฺนภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺจเวกฺขณตฺถาย มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติฯ โส หิ ‘‘อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต’’ติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติฯ ตโต ‘‘เม อยํ อานิสํโส ลทฺโธ’’ติ ผลํ ปจฺจเวกฺขติฯ ตโต ‘‘อิเม นาม กิเลสา ปหีนา’’ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติฯ ตโต ‘‘อิเม นาม กิเลสา อวสิฏฺฐา’’ติ อุปริมคฺคตฺตยวชฺฌกิเลเส ปจฺจเวกฺขติฯ อวสาเน จ ‘‘อยํ ธมฺโม มยา ปฏิวิทฺโธ’’ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติฯ อิติ โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ โหนฺติฯ ตถา สกทาคามิอนาคามิผลาวสาเนฯ อรหตฺตผลาวสาเน อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิฯ เอวํ สพฺพานิปิ เอกูนวีสติปจฺจเวกฺขณานิ โหนฺติฯ

เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โส โยคาวจโร ตสฺมิํเยว อาสเน นิสินฺโน วุตฺตนเยน วิปสฺสิตฺวา กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ กโรนฺโต ทุติยมคฺคํ ปาปุณาติ, ตทนนฺตรํ วุตฺตนเยเนว ผลญฺจฯ ตโต วุตฺตนเยน วิปสฺสิตฺวา กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ กโรนฺโต ตติยมคฺคํ ปาปุณาติ, วุตฺตนเยน ผลญฺจฯ ตโต ตสฺมิํเยวาสเน วุตฺตนเยน วิปสฺสิตฺวา รูปราคารูปราคมานุทฺธจฺจาวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานํ กโรนฺโต จตุตฺถมคฺคํ ปาปุณาติ, วุตฺตนเยน ผลญฺจฯ เอตฺตาวตา เจส โหติ อรหา มหาขีณาสโว ปจฺเจกพุทฺโธฯ อิติ อิเมสุ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯ

เอตฺตาวตา ‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตส’’นฺติ เอเตน ปาติโมกฺขสํวราทิสีลสฺส วุตฺตตฺตา สีลวิสุทฺธิฯ ‘‘น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหาย’’นฺติ เอเตน ปฏิฆานุนยวิวชฺชนวเสน เมตฺตาทีนํ วุตฺตตฺตา จิตฺตวิสุทฺธิฯ ‘‘เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ อิมินา ปน นามรูปปริคฺคหาทีนํ วุตฺตตฺตา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ สตฺต วิสุทฺธิโย วุตฺตา โหนฺติฯ

อยเมตฺถ มุขมตฺตนิทสฺสนํ, วิตฺถารํ ปน อิจฺฉนฺเตน วิสุทฺธิมคฺคํ (วิสุทฺธิ. 2.662, 678, 692, 737, 806 อาทโย) โอโลเกตฺวา คเหตพฺพํฯ เอตฺตาวตา เจโส ปจฺเจกพุทฺโธ –

‘‘จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;

ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ (สุ. นิ. 42; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 128) –

ปสํสิยาทิภาวํ อาปชฺชิตฺวา คนฺธมาทนปพฺพตํ อุปโสภยมาโน วิหาสินฺติ เอวํ สพฺพตฺถฯ

ปฐมคาถานิทฺเทสวณฺณนาฯ

[122] ทุติเย สํสคฺคชาตสฺสาติ ชาตสํสคฺคสฺสฯ ตตฺถ ทสฺสนสวนกายสมุลฺลปนสมฺโภควเสน ปญฺจวิโธ สํสคฺโคฯ ตตฺถ อญฺญมญฺญํ ทิสฺวา จกฺขุวิญฺญาณวีถิวเสน อุปฺปนฺนราโค ทสฺสนสํสคฺโค นามฯ ตตฺถ สีหฬทีเป กาฬทีฆวาปีคาเม ปิณฺฑาย จรนฺตํ กลฺยาณวิหารวาสิํ ทหรภิกฺขุํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา เกนจิ อุปาเยน ตํ อลภิตฺวา กาลกตา กุฏุมฺพิยธีตา ตสฺสา นิวาสนโจฬกฺขณฺฑํ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปาย วตฺถธารินิยา นาม สทฺธิํ สํวาสํ นาลตฺถ’’นฺติ หทยํ ผาเลตฺวา กาลกโต โส เอว จ ทหโร นิทสฺสนํฯ

ปเรหิ ปน กถิยมานํ รูปาทิสมฺปตฺติํ อตฺตนา วา หสิตลปิตคีตสทฺทํ สุตฺวา โสตวิญฺญาณวีถิวเสน อุปฺปนฺโน ราโค สวนสํสคฺโค นามฯ ตตฺราปิ คิริคามวาสีกมฺมารธีตาย ปญฺจหิ กุมารีหิ สทฺธิํ ปทุมสฺสรํ คนฺตฺวา นฺหายิตฺวา มาลํ สีเส อาโรเปตฺวา อุจฺจาสทฺเทน คายนฺติยา อากาเสน คจฺฉนฺโต สทฺทํ สุตฺวา กามราเคน ฌานา ปริหายิตฺวา อนยพฺยสนํ ปตฺโต ปญฺจคฺคฬเลณวาสี ติสฺสทหโร นิทสฺสนํฯ

อญฺญมญฺญํ องฺคปรามสเนน อุปฺปนฺนราโค กายสํสคฺโค นามฯ ธมฺมคายนทหรภิกฺขุ เจตฺถ นิทสฺสนํฯ มหาวิหาเร กิร ทหรภิกฺขุ ธมฺมํ ภาสติ, ตตฺถ มหาชเน อาคเต ราชาปิ อคมาสิ สทฺธิํ อนฺเตปุเรนฯ ตโต ราชธีตาย ตสฺส รูปญฺจ สทฺทญฺจ อาคมฺม พลวราโค อุปฺปนฺโน ตสฺส จ ทหรสฺสาปิฯ

ตํ ทิสฺวา ราชา สลฺลกฺเขตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปสิ, เต อญฺญมญฺญํ ปรามสิตฺวา อาลิงฺคิสุฯ ปุน สาณิปาการํ อปเนตฺวา ปสฺสนฺตา ทฺเวปิ กาลกเตเยว อทฺทสํสูติฯ

อญฺญมญฺญํ อาลปนสมุลฺลปเน อุปฺปนฺนราโค ปน สมุลฺลปนสํสคฺโค นามฯ ภิกฺขุภิกฺขุนีหิ สทฺธิํ ปริโภคกรเณ อุปฺปนฺนราโค สมฺโภคสํสคฺโค นามฯ ทฺวีสุปิ จ เอเตสุ มริจวฏฺฏิวิหาเร ภิกฺขุ จ ภิกฺขุนี จ นิทสฺสนํฯ มริจวฏฺฏิมหาวิหารมเห กิร ทุฏฺฐคามณิ อภยมหาราชา มหาทานํ ปฏิยาเทตฺวา อุภโตสงฺฆํ ปริวิสติฯ ตตฺถ อุณฺหยาคุยา ทินฺนาย สงฺฆนวกสามเณรี อนาธารกสฺส สตฺตวสฺสิกสงฺฆนวกสามเณรสฺส ทนฺตวลยํ ทตฺวา สมุลฺลาปํ อกาสิ, เต อุโภปิ อุปสมฺปชฺชิตฺวา สฏฺฐิวสฺสา หุตฺวา ปรตีรํ คตา อญฺญมญฺญํ สมุลฺลาเปน ปุพฺพสญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ตาวเทว ชาตสิเนหา สิกฺขาปทานิ วีติกฺกมิตฺวา ปาราชิกา อเหสุนฺติฯ

เอวํ ปญฺจวิเธ สํสคฺเค เยน เกนจิ สํสคฺเคน ชาตสํสคฺคสฺส ภวนฺติ สฺเนหา, ปุริมราคปจฺจยา พลวราโค อุปฺปชฺชติฯ ตโต สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหตีติ ตเมว สฺเนหํ อนุคจฺฉนฺตํ สนฺทิฏฺฐิกสมฺปรายิกโสกปริเทวาทินานปฺปการกํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ นิพฺพตฺตติ ภวติ ชายติฯ อปเร ปน ‘‘อารมฺมเณ จิตฺตโวสคฺโค สํสคฺโค’’ติ ภณนฺติฯ ตโต สฺเนโห สฺเนหทุกฺขนฺติฯ

เอวมตฺถปฺปเภทํ อิมํ อฑฺฒคาถํ วตฺวา โส ปจฺเจกพุทฺโธ อาห – ‘‘สฺวาหํ ยมิทํ สฺเนหนฺวยํ โสกาทิทุกฺขํ ปโหติ, ตสฺส ทุกฺขสฺส มูลํ ขนนฺโต ปจฺเจกสมฺโพธิํ อธิคโต’’ติฯ เอวํ วุตฺเต เต อมจฺจา อาหํสุ – ‘‘อมฺเหหิ ทานิ, ภนฺเต, กิํ กตฺตพฺพ’’นฺติ? ตโต โส อาห – ‘‘ตุมฺเห วา อญฺเญ วา โย อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิตุกาโม, โส สพฺโพปิ อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติฯ เอตฺถ จ ยํ ตํ ‘‘สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหตี’’ติ วุตฺตํ, ตเทว สนฺธาย ‘‘อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ยถาวุตฺเตน สํสคฺเคน สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหา, สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ, เอวํ ยถาภูตํ อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน อหํ อธิคโตติ เอวมฺปิ อภิสมฺพนฺธิตฺวา จตุตฺถปาโท ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อุทานวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ ตโต ปรํ สพฺพํ ปุริมคาถาย วุตฺตสทิสเมวาติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.36)ฯ

นิทฺเทเส อนุปฺปาเทตีติ รูปสฺมิํ อนุพฺยญฺชนํ ทิสฺวา อลฺลียติฯ อนุพนฺธตีติ รูปสฺมิํ สฺเนหวเสน พนฺธติฯ ภวนฺตีติ โหนฺติฯ ชายนฺตีติ อุปฺปชฺชนฺติฯ นิพฺพตฺตนฺตีติ วตฺตนฺติฯ ปาตุภวนฺตีติ ปากฏา โหนฺติฯ สมฺภวนฺติ สญฺชายนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺตีติ ตีณิ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตานิฯ อิโต ปรํ อฏฺฐกวคฺเค (มหานิ. 1 อาทโย) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ทุติยคาถานิทฺเทสวณฺณนาฯ

[123] ตติเย เมตฺตายนวเสน มิตฺตาฯ สุหทภาเวน สุหชฺชาฯ เกจิ หิ เอกนฺตหิตกามตาย มิตฺตาว โหนฺติ, น สุหชฺชาฯ เกจิ คมนาคมนฏฺฐานนิสชฺชาสมุลฺลาปาทีสุ หทยสุขชนเนน สุหชฺชาว โหนฺติ, น มิตฺตาฯ เกจิ ตทุภยวเสน สุหชฺชา เจว มิตฺตา จฯ เต ทุวิธา โหนฺติ อคาริยา จ อนคาริยา จฯ ตตฺถ อคาริยา ติวิธา โหนฺติ อุปการา สมานสุขทุกฺขา อนุกมฺปกาติฯ อนคาริยา วิเสเสน อตฺถกฺขายิโน ฯ เอวํ เต จตูหิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา โหนฺติฯ

ยถาห –

‘‘จตูหิ โข, คหปติปุตฺต, ฐาเนหิ อุปกาโร มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพฯ ปมตฺตํ รกฺขติ, ปมตฺตสฺส สาปเตยฺยํ รกฺขติ, ภีตสฺส สรณํ โหติ, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ ตทฺทิคุณํ โภคํ อนุปฺปเทติ (ที. นิ. 3.261)ฯ

ตถา –

‘‘จตูหิ โข, คหปติปุตฺต, ฐาเนหิ สมานสุขทุกฺโข มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพฯ คุยฺหมสฺส อาจิกฺขติ, คุยฺหมสฺส ปริคูหติ, อาปทาสุ น วิชหติ, ชีวิตมฺปิสฺส อตฺถาย ปริจฺจตฺตํ โหติ (ที. นิ. 3.262)ฯ

ตถา –

‘‘จตูหิ โข, คหปติปุตฺต, ฐาเนหิ อนุกมฺปโก มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพฯ อภเวนสฺส น นนฺทติ, ภเวนสฺส นนฺทติ, อวณฺณํ ภณมานํ นิวาเรติ, วณฺณํ ภณมานํ ปสํสติ (ที. นิ. 3.264)ฯ

ตถา –

‘‘จตูหิ โข, คหปติปุตฺต, ฐาเนหิ อตฺถกฺขายี มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพฯ ปาปา นิวาเรติ, กลฺยาเณ นิเวเสติ, อสฺสุตํ สาเวติ, สคฺคสฺส มคฺคํ อาจิกฺขตี’’ติ (ที. นิ. 3.263)ฯ

เตสุ อิธ อคาริยา อธิปฺเปตา, อตฺถโต ปน สพฺเพปิ ยุชฺชนฺติฯ เต มิตฺเต สุหชฺเชฯ อนุกมฺปมาโนติ อนุทยมาโน, เตสํ สุขํ อุปสํหริตุกาโม ทุกฺขํ อปหริตุกาโมฯ

หาเปติ อตฺถนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน ติวิธํ, ตถา อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถวเสนาปิ ติวิธํ อตฺถํ ลทฺธวินาสเนน อลทฺธานุปฺปาทเนนาติ ทฺวิธาปิ หาเปติ วินาเสติฯ ปฏิพทฺธจิตฺโตติ ‘‘อหํ อิมํ วินา น ชีวามิ, เอโส เม คติ, เอโส เม ปรายณ’’นฺติ เอวํ อตฺตานํ นีเจ ฐาเน ฐเปนฺโตปิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติฯ ‘‘อิเม มํ วินา น ชีวนฺติ, อหํ เตสํ คติ, อหํ เตสํ ปรายณ’’นฺติ เอวํ อตฺตานํ อุจฺเจ ฐาเน ฐเปนฺโตปิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติฯ อิธ ปน เอวํ ปฏิพทฺธจิตฺโต อธิปฺเปโตฯ

เอตํ ภยนฺติ เอตํ อตฺถหาปนภยํ, อตฺตโน สมาปตฺติหานิํ สนฺธาย ภณติฯ สนฺถเวติ ติวิโธ สนฺถโว ตณฺหาทิฏฺฐิมิตฺตสนฺถววเสนฯ ตตฺถ อฏฺฐสตปฺปเภทาปิ ตณฺหา ตณฺหาสนฺถโว, ทฺวาสฏฺฐิปฺปเภทาปิ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิสนฺถโว, ปฏิพทฺธจิตฺตตาย มิตฺตานุกมฺปนา มิตฺตสนฺถโวฯ โส อิธ อธิปฺเปโต ฯ เตน หิสฺส สมาปตฺติ ปริหีนาฯ เตนาห – ‘‘เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน’’ติฯ เสสํ ปุพฺพสทิสเมวาติ เวทิตพฺพํฯ นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.37; อป. อฏฺฐ. 1.1.93-94)ฯ

ตติยคาถานิทฺเทสวณฺณนาฯ

[124] จตุตฺเถ วํโสติ เวฬุฯ วิสาโลติ วิตฺถิณฺโณฯ ว-กาโร อวธารณตฺโถ, เอวกาโร วา อยํฯ สนฺธิวเสเนตฺถ เอ-กาโร นฏฺโฐฯ ตสฺส ปรปเทน สมฺพนฺโธ, ตํ ปจฺฉา โยเชสฺสามฯ ยถาติ ปฏิภาเคฯ วิสตฺโตติ ลคฺโค ชฏิโต สํสิพฺพิโตฯ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จาติ ปุตฺตธีตุภริยาสุฯ

ยา อเปกฺขาติ ยา ตณฺหา โย สฺเนโห ฯ วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโนติ วํสกฬีโร วิย อลคฺคมาโนฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถา วํโส วิสาโล วิสตฺโต เอว โหติ, ปุตฺเตสุ จ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, สาปิ เอวํ ตานิ วตฺถูนิ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตตฺตา วิสตฺตา เอวฯ สฺวาหํ ตาย อเปกฺขาย อเปกฺขวา วิสาโล วํโส วิย วิสตฺโตติ เอวํ อเปกฺขาย อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ อเปกฺขํ มคฺคญาเณน ฉินฺทนฺโต อยํ วํสกฬีโรว รูปาทีสุ วา ทิฏฺฐาทีสุ วา ลาภาทีสุ วา กามภวาทีสุ วา ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน อสชฺชมาโน ปจฺเจกสมฺโพธิํ อธิคโตติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิมายปิ นิทฺเทเส อติเรกํ นตฺถิ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.38)ฯ

จตุตฺถคาถานิทฺเทสวณฺณนาฯ

[125] ปญฺจเม มิโคติ สพฺเพสํ อารญฺญิกจตุปฺปทานํ เอว เอตํ อธิวจนํฯ อิธ ปน ปสทมิโค อธิปฺเปโตฯ อรญฺญมฺหีติ คามญฺจ คามูปจารญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสํ อรญฺญํ, อิธ ปน อุยฺยานํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา ‘‘อุยฺยานมฺหี’’ติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาติ ปฏิภาเคฯ อพทฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีสุ เยน เกนจิ อพทฺโธฯ เอเตน วิสฺสฏฺฐจริยํ ทีเปติฯ เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจรายาติ เยน ทิสาภาเคน คนฺตุํ อิจฺฉติ, เตน โคจรตฺถํ คจฺฉติฯ ตสฺมา ตตฺถ ยตฺตกํ อิจฺฉติ คนฺตุํ, ตตฺตกํ คจฺฉติฯ ยํ อิจฺฉติ ขาทิตุํ, ตํ ขาทตีติ ทีเปติฯ วิญฺญู นโรติ ปณฺฑิตปุริโสฯ เสริตนฺติ สจฺฉนฺทวุตฺติตํ อปรายตฺตภาวํฯ เปกฺขมาโนติ ปญฺญาจกฺขุนา โอโลกยมาโนฯ อถ วา ธมฺมเสริตํ ปุคฺคลเสริตญฺจฯ โลกุตฺตรธมฺมา หิ กิเลสวสํ อคมนโต เสริโน เตหิ สมนฺนาคตา ปุคฺคลา จ, เตสํ ภาวนิทฺเทโส เสริตํ เปกฺขมาโนติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจรายฯ กทา นุ โข อหมฺปิ ตณฺหาพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา เอวํ คจฺเฉยฺยนฺติ อิติ เม ตุมฺเหหิ อิโต จิโต จ ปริวาเรตฺวา ฐิเตหิ พทฺธสฺส เยนิจฺฉกํ คนฺตุํ อลภนฺตสฺส ตสฺมิํ เยนิจฺฉกคมนาภาเว อาทีนวํ เยนิจฺฉกคมเน อานิสํสํ ทิสฺวา อนุกฺกเมน สมถวิปสฺสนาปาริปูริํ อคมิํฯ ตโต ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหิฯ ตสฺมา อญฺโญปิ วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.39 อาทโย)ฯ

ปญฺจมคาถานิทฺเทสวณฺณนาฯ

[126] ฉฏฺเฐ อยํ ปิณฺฑตฺโถ – สหายมชฺเฌ ฐิตสฺส ทิวาเสยฺยสงฺขาเต วาเส จ มหาอุปฏฺฐานสงฺขาเต ฐาเน จ อุยฺยานคมนสงฺขาเต คมเน จ ชนปทจาริกสงฺขาตาย จาริกาย จ ‘‘อิทํ เม สุณ, อิทํ เม เทหี’’ติอาทินา นเยน ตถา ตถา อามนฺตนา โหติ, ตสฺมา อหํ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพิชฺชิตฺวา ยายํ อริยชนเสวิตา อเนกานิสํสา เอกนฺตสุขา, เอวํ สนฺเตปิ โลภาภิภูเตหิ สพฺพกาปุริเสหิ อนภิชฺฌิตา อปตฺถิตา ปพฺพชฺชา, ตํ อนภิชฺฌิตํ ปเรสํ อวสวตฺตเนน ภพฺพปุคฺคลวเสเนว จ เสริตํ เปกฺขมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อนุกฺกเมน ปจฺเจกสมฺโพธิํ อธิคโตติฯ เสสํ วุตฺตนยเมว (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.39-42)ฯ

ฉฏฺฐคาถานิทฺเทสวณฺณนาฯ

[127] สตฺตเม ขิฑฺฑาติ กีฬนาฯ สา ทุวิธา โหติ กายิกา จ วาจสิกา จฯ ตตฺถ กายิกา นาม หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อสฺเสหิปิ รเถหิปิ ธนูหิปิ ถรูหิปีติ เอวมาทิฯ วาจสิกา นาม คีตํ สิโลกภณนํ มุขเภริกนฺติ เอวมาทิฯ รตีติ ปญฺจกามคุณรติฯ วิปุลนฺติ ยาว อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ ฐาเนน สกลตฺตภาวพฺยาปกํฯ เสสํ ปากฏเมวฯ อนุสนฺธิโยชนาปิ เจตฺถ สํสคฺคคาถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.41)ฯ

สตฺตมคาถานิทฺเทสวณฺณนาฯ

[128] อฏฺฐเม จาตุทฺทิโสติ จตูสุ ทิสาสุ ยถาสุขวิหารี, ‘‘เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.556; 3.308; อ. นิ. 4.125; วิภ. 643; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 128) วา นเยน พฺรหฺมวิหารภาวนาผริตา จตสฺโส ทิสา อสฺส สนฺตีติปิ จาตุทฺทิโสฯ ตาสุ ทิสาสุ กตฺถจิ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน น ปฏิหญฺญตีติ อปฺปฏิโฆฯ สนฺตุสฺสมาโนติ ทฺวาทสวิธสฺส สนฺโตสสฺส วเสน สนฺตุสฺสโกฯ อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจน ปจฺจเยนฯ ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภีติ เอตฺถ ปริสฺสยนฺติ กายจิตฺตานิ, ปริหาเปนฺติ วา เตสํ สมฺปตฺติํ, ตานิ วา ปฏิจฺจ สยนฺตีติ ปริสฺสยา, พาหิรานํ สีหพฺยคฺฆาทีนํ อพฺภนฺตรานญฺจ กามจฺฉนฺทาทีนํ กายจิตฺตุปทฺทวานํ เอตํ อธิวจนํฯ เต ปริสฺสเย อธิวาสนขนฺติยา จ วีริยาทีหิ จ ธมฺเมหิ สหตีติ ปริสฺสยานํ สหิตาฯ

ถทฺธภาวกรภยาภาเวน อฉมฺภีฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถา เต จตฺตาโร สมณา, เอวํ อิตรีตเรน ปจฺจเยน สนฺตุสฺสมาโน เอตฺถ ปฏิปตฺติปทฏฺฐาเน สนฺโตเส ฐิโต จตูสุ ทิสาสุ เมตฺตาทิภาวนาย จาตุทฺทิโส, สตฺตสงฺขาเรสุ ปฏิหนนกรภยาภาเวน อปฺปฏิโฆ จ โหติฯ โส จาตุทฺทิสตฺตา วุตฺตปฺปการานํ ปริสฺสยานํ สหิตา, อปฺปฏิฆตฺตา อฉมฺภี จ โหตีติ เอตํ ปฏิปตฺติคุณํ ทิสฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกสมฺโพธิํ อธิคโตมฺหีติฯ

อถ วา เต สมณา วิย สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน วุตฺตนเยเนว จาตุทฺทิโส โหตีติ ญตฺวา เอวํ จาตุทฺทิสภาวํ ปตฺถยนฺโต โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา อธิคโตมฺหิฯ ตสฺมา อญฺโญปิ อีทิสํ ฐานํ ปตฺถยมาโน จาตุทฺทิสตาย ปริสฺสยานํ สหิตา อปฺปฏิฆตาย จ อฉมฺภี หุตฺวา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.42)ฯ

นิทฺเทเส เมตฺตาติ อตฺถโต ตาว มิชฺชตีติ เมตฺตา, สิเนหตีติ อตฺโถฯ มิตฺเต วา ภวา, มิตฺตสฺส วา เอสา ปวตฺตีติปิ เมตฺตาฯ เมตฺตาสหคเตนาติ เมตฺตาย สมนฺนาคเตนฯ เจตสาติ จิตฺเตนฯ เอกํ ทิสนฺติ เอกิสฺสา ทิสาย ปฐมปริคฺคหิตํ สตฺตํ อุปาทาย เอกํ ทิสํ ปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน วุตฺตํฯ ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ กตฺวาฯ วิหรตีติ พฺรหฺมวิหาราธิฏฺฐิตํ อิริยาปถวิหารํ ปวตฺเตติฯ ตถา ทุติยนฺติ ยถา ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ ยํ กิญฺจิ เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถญฺจาติ อตฺโถฯ

อิติ อุทฺธนฺติ เอเตเนว จ นเยน อุปริมํ ทิสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อโธ ติริยนฺติ อโธทิสมฺปิ ติริยํ ทิสมฺปิ เอวเมวฯ ตตฺถ จ อโธติ เหฏฺฐาฯ ติริยนฺติ อนุทิสาฯ เอวํ สพฺพทิสาสุ อสฺสมณฺฑเล อสฺสมิว เมตฺตาสหคตํ จิตฺตํ สาเรติปิ ปจฺจาสาเรติปีติฯ เอตฺตาวตา เอกเมกํ ทิสํ ปริคฺคเหตฺวา โอธิโส เมตฺตาผรณํ ทสฺสิตํฯ สพฺพธีติอาทิ ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถฯ สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ หีนมชฺฌิมอุกฺกฏฺฐมิตฺตสปตฺตมชฺฌตฺตานิปฺปเภเทสุ อตฺตตาย, ‘‘อยํ ปรสตฺโต’’ติ วิภาคํ อกตฺวา อตฺตสมตายาติ วุตฺตํ โหติฯ

อถ วา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเวน, อีสกมฺปิ พหิ อวิกฺขิปมาโนติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ โลกนฺติ สตฺตโลกํฯ วิปุเลนาติ เอวมาทิปริยายทสฺสนโต ปเนตฺถ ปุน ‘‘เมตฺตาสหคเตนา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา วา เอตฺถ โอธิโส ผรเณ วิย ปุน ตถา-สทฺโท อิติ-สทฺโท วา น วุตฺโต, ตสฺมา ปุน ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติ วุตฺตํฯ นิคมนวเสน วา เอตํ วุตฺตํฯ วิปุเลนาติ เอตฺถ จ ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺฐพฺพาฯ ภูมิวเสน ปน ตํ มหคฺคตํฯ ปคุณวเสน อปฺปมาณสตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํฯ พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํฯ โทมนสฺสปฺปหาเนน อพฺยาปชฺชํฯ นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ (วิสุทฺธิ. 1.254)ฯ กรุณา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยวฯ โมทนฺติ ตาย ตํสมงฺคิโน, สยํ วา โมทติ, โมทนมตฺตเมว วา สาติ มุทิตาฯ ‘‘อเวรา โหนฺตู’’ติอาทิพฺยาปาทปฺปหาเนน มชฺฌตฺตภาวูปคมเนน จ อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขาฯ

ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา เมตฺตา, หิตูปสํหารรสา , อาฆาตวินยปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ พฺยาปาทูปสโม เอติสฺสา สมฺปตฺติ, สิเนหสมฺภโว วิปตฺติฯ ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา กรุณา, ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหิํสาปจฺจุปฏฺฐานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ วิหิํสูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, โสกสมฺภโว วิปตฺติฯ ปโมทลกฺขณา มุทิตา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺฐานาฯ อรติวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, ปหานสมฺภโว วิปตฺติฯ สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขา, สตฺเตสุ สมภาวทสฺสนรสา, ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺฐานา , ‘‘กมฺมสฺสกา สตฺตา, เต กสฺส รุจิยา สุขิตา วา ภวิสฺสนฺติ, ทุกฺขโต วา มุจฺจิสฺสนฺติ, ปตฺตสมฺปตฺติโต วา น ปริหายิสฺสนฺตี’’ติ เอวํ ปวตฺตกมฺมสฺสกตาทสฺสนปทฏฺฐานาฯ ปฏิฆานุนยวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, เคหสฺสิตาย อญฺญาณุเปกฺขาย สมฺภโว วิปตฺติฯ

ตตฺถ สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ

อิตรีตเรน จีวเรนาติ น ถูลสุขุมลูขปณีตถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิ จีวเรน, อถ โข ยถาลทฺธานํ อิตรีตเรน เยน เกนจิ สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ อตฺโถฯ จีวรสฺมิญฺหิ ตโย สนฺโตสา – ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติฯ ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ อิเม ตโย สนฺโตเส สนฺธาย ‘‘สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน จีวเรนฯ ยถาลทฺธาทีสุ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺโฐ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ จีวรํ ชานิตพฺพํ, จีวรเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปํสุกูลํ ชานิตพฺพํ, จีวรสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ ชานิตพฺพานิฯ ตตฺถ จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ โขมาทีนิ ฉ จีวรานิ ทุกูลาทีนิ ฉ อนุโลมจีวรานิปิ ชานิตพฺพานิฯ อิมานิ ทฺวาทส กปฺปิยจีวรานิฯ กุสจีรํ วากจีรํ ผลกจีรํ เกสกมฺพลํ วาฬกมฺพลํ โปตฺถโก จมฺมํ อุลูกปกฺขํ รุกฺขทุสฺสํ ลตาทุสฺสํ เอรกทุสฺสํ กทลิทุสฺสํ เวฬุทุสฺสนฺติ เอวมาทีนิ ปน อกปฺปิยจีวรานิฯ

จีวรเขตฺตนฺติ ‘‘สงฺฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วา’’ติ เอวํ อุปฺปชฺชนโต ฉ เขตฺตานิ, อฏฺฐนฺนญฺจ มาติกานํ วเสน อฏฺฐ เขตฺตานิ ชานิตพฺพานิฯ

ปํสุกูลนฺติ โสสานิกํ ปาปณิกํ รถิยํ สงฺการกูฏํ โสตฺถิยํ สินานํ ติตฺถํ คตปจฺจาคตํ อคฺคิฑฑฺฒํ โคขายิตํ อุปจิกาขายิตํ อุนฺทูรขายิตํ อนฺตจฺฉินฺนํ ทสจฺฉินฺนํ ธชาหฏํ ถูปํ สมณจีวรํ สามุทฺทิยํ อาภิเสกิยํ ปนฺถิกํ วาตาหฏํ อิทฺธิมยํ เทวทตฺติยนฺติ เตวีสติ ปํสุกูลานิ เวทิตพฺพานิฯ เอตฺถ จ โสตฺถิยนฺติ คพฺภมลหรณํฯ คตปจฺจาคตนฺติ มตกสรีรํ ปารุปิตฺวา สุสานํ เนตฺวา อานีตจีวรํฯ ธชาหฏนฺติ ธชํ อุสฺสาเปตฺวา ตโต อานีตํฯ ถูปนฺติ วมฺมิเก ปูชิตจีวรํฯ สามุทฺทิยนฺติ สมุทฺทวีจีหิ ถลํ ปาปิตํฯ ปนฺถิกนฺติ ปนฺถํ คจฺฉนฺเตหิ โจรภเยน ปาสาเณหิ โกฏฺเฏตฺวา ปารุตจีวรํฯ อิทฺธิมยนฺติ เอหิภิกฺขุจีวรํฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

จีวรสนฺโตโสติ วีสติ จีวรสนฺโตสา – จีวเร วิตกฺกสนฺโตโส คมนสนฺโตโส ปริเยสนสนฺโตโส ปฏิลาภสนฺโตโส มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส อุทกสนฺโตโส โธวนสนฺโตโส กรณสนฺโตโส ปริมาณสนฺโตโส สุตฺตสนฺโตโส สิพฺพนสนฺโตโส รชนสนฺโตโส กปฺปสนฺโตโส ปริโภคสนฺโตโส สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส วิสฺสชฺชนสนฺโตโสติฯ ตตฺถ สาทกภิกฺขุโน เตมาสํ นิพทฺธวาสํ วสิตฺวา เอกมาสมตฺตํ วิตกฺกิตุํ วฏฺฏติฯ โส หิ ปวาเรตฺวา จีวรมาเส จีวรํ กโรติฯ ปํสุกูลิโก อทฺธมาเสเนว กโรติฯ อิทํ มาสทฺธมาสมตฺตํ วิตกฺกนํ วิตกฺกสนฺโตโสฯ จีวรตฺถาย คจฺฉนฺตสฺส ปน ‘‘กตฺถ ลภิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว คมนํ คมนสนฺโตโส นามฯ ปริเยสนฺตสฺส ปน เยน วา เตน วา สทฺธิํ อปริเยสิตฺวา ลชฺชิํ เปสลภิกฺขุํ คเหตฺวา ปริเยสนํ ปริเยสนสนฺโตโส นามฯ เอวํ ปริเยสนฺตสฺส อาหริยมานํ จีวรํ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘เอตํ มนาปํ ภวิสฺสติ, เอตํ อมนาป’’นฺติ เอวํ อวิตกฺเกตฺวา ถูลสุขุมาทีสุ ยถาลทฺเธเนว สนฺตุสฺสนํ ปฏิลาภสนฺโตโส นามฯ เอวํ ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺสาปิ ‘‘เอตฺตกํ ทุปฏฺฏสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ เอกปฏฺฏสฺสา’’ติ อตฺตโน ปโหนกมตฺเตเนว สนฺตุสฺสนํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นามฯ จีวรํ ปริเยสนฺตสฺส ปน ‘‘อสุกสฺส ฆรทฺวาเร มนาปํ ลภิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นามฯ

ลูขปณีเตสุ เยน เกนจิ ยาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ยถาลทฺเธเนว ยาปนํ ยถาลาภสนฺโตโส นามฯ อตฺตโน ถามํ ชานิตฺวา เยน ยาเปตุํ สกฺโกติ, เตน ยาปนํ ยถาพลสนฺโตโส นามฯ มนาปํ อญฺญสฺส ทตฺวา อตฺตนา เยน เกนจิ ยาปนํ ยถาสารุปฺปสนฺโตโส นามฯ ‘‘กตฺถ อุทกํ มนาปํ, กตฺถ อมนาป’’นฺติ อวิจาเรตฺวา เยน เกนจิ โธวนุปเคน อุทเกน โธวนํ อุทกสนฺโตโส นามฯ ตถา ปณฺฑุมตฺติกเครุกปูติปณฺณรสกิลิฏฺฐานิ ปน อุทกานิ วชฺเชตุํ วฏฺฏติฯ โธวนฺตสฺส ปน มุคฺคราทีหิ อปหริตฺวา หตฺเถหิ มทฺทิตฺวา โธวนํ โธวนสนฺโตโส นามฯ ตถา อสุชฺฌนฺตํ ปณฺณานิ ปกฺขิปิตฺวา ตาปิตอุทเกนาปิ โธวิตุํ วฏฺฏติฯ เอวํ โธวิตฺวา กโรนฺตสฺส ‘‘อิทํ ถูลํ, อิทํ สุขุม’’นฺติ อโกเปตฺวา ปโหนกนีหาเรเนว กรณํ กรณสนฺโตโส นามฯ

ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนมตฺตสฺเสว กรณํ ปริมาณสนฺโตโส นามฯ จีวรกรณตฺถาย ปน ‘‘มนาปํ สุตฺตํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ อวิจาเรตฺวา รถิกาทีสุ วา เทวฏฺฐาเน วา อาหริตฺวา ปาทมูเล วา ฐปิตํ ยํ กิญฺจิเทว สุตฺตํ คเหตฺวา กรณํ สุตฺตสนฺโตโส นามฯ

กุสิพนฺธนกาเล ปน องฺคุลิมตฺเต สตฺตวาเร น วิชฺฌิตพฺพํฯ เอวํ กโรนฺตสฺส หิ โย ภิกฺขุ สหาโย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโทปิ นตฺถิฯ ติวงฺคุลมตฺเต ปน สตฺตวาเร วิชฺฌิตพฺพํฯ เอวํ กโรนฺตสฺส มคฺคปฏิปนฺเนนาปิ สหาเยน ภวิตพฺพํฯ โย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโทฯ อยํ สิพฺพนสนฺโตโส นามฯ รชนฺเตน ปน กาฬกจฺฉกาทีนิ ปริเยสนฺเตน น รชิตพฺพํ, โสมวกฺกลาทีสุ ยํ ลภติ, เตน รชิตพฺพํฯ อลภนฺเตน ปน มนุสฺเสหิ อรญฺเญ วากํ คเหตฺวา ฉฑฺฑิตรชนํ วา ภิกฺขูหิ ปจิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ วา คเหตฺวา รชิตพฺพํฯ อยํ รชนสนฺโตโส นามฯ นีลกทฺทมกาฬสาเมสุ ยํ กิญฺจิ คเหตฺวา หตฺถิปิฏฺเฐ นิสินฺนสฺส ปญฺญายมานกปฺปกรณํ กปฺปสนฺโตโส นามฯ

หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนมตฺตวเสน ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นามฯ ทุสฺสํ ปน ลภิตฺวา สุตฺตํ วา สูจิํ วา การกํ วา อลภนฺเตน ฐเปตุํ วฏฺฏติ, ลภนฺเตน น วฏฺฏติฯ กตมฺปิ เจ อนฺเตวาสิกาทีนํ ทาตุกาโม โหติ, เต จ อสนฺนิหิตา, ยาว อาคมนา ฐเปตุํ วฏฺฏติ, อาคตมตฺเตสุ เตสุ ทาตพฺพํฯ ทาตุํ อสกฺโกนฺเตน อธิฏฺฐาตพฺพํฯ อญฺญสฺมิํ จีวเร สติ ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏติฯ อนธิฏฺฐิตเมว หิ สนฺนิธิ โหติฯ อธิฏฺฐิตํ น โหตีติ มหาสีวตฺเถโร อาหฯ อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นามฯ วิสฺสชฺเชนฺเตน ปน มุขํ โอโลเกตฺวา น ทาตพฺพํ, สารณียธมฺเม ฐตฺวาว วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ อยํ วิสฺสชฺชนสนฺโตโส นามฯ

จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ นาม ปํสุกูลิกงฺคญฺเจว เตจีวริกงฺคญฺจฯ อิติ จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมานิ ทฺเว ธุตงฺคานิ โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ

วณฺณวาทีติ เอโก สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติฯ

เอโก น สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ ฯ เอโก เนว สนฺตุฏฺโฐ โหติ, น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติฯ เอโก สนฺตุฏฺโฐ จ โหติ, สนฺโตสสฺส จ วณฺณํ กเถติฯ ตถารูโป โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที’’ติ วุตฺตํฯ

อเนสนนฺติ ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคปฺปเภทํ นานปฺปการํ อเนสนํฯ อปฺปติรูปนฺติ อยุตฺตํฯ อลทฺธา จาติ อลภิตฺวาฯ ยถา เอกจฺโจ ‘‘กถํ นุ โข จีวรํ ลภิสฺสามี’’ติ ปุญฺญวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา โกหญฺญํ กโรนฺโต อุตฺตสติ ปริตสฺสติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอวํ อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติฯ ลทฺธา จาติ ธมฺเมน สเมน ลภิตฺวาฯ อธิคโตติ วิคตโลภคิทฺโธฯ อมุจฺฉิโตติ อธิมตฺตตณฺหาย มุจฺฉนํ อนาปนฺโนฯ อนชฺฌาปนฺโนติ ตณฺหาย อโนตฺถโฏ อปริโยนทฺโธฯ อาทีนวทสฺสาวีติ อเนสนาปตฺติยญฺจ คธิตปริโภเค จ อาทีนวํ ปสฺสมาโนฯ นิสฺสรณปญฺโญติ ‘‘ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติ (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.58) วุตฺตํ นิสฺสรณเมว ปชานนฺโตฯ

อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยาติ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺฐิยาฯ เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ ยถา ปนิเธกจฺโจ ‘‘อหํ ปํสุกูลิโก, มยา อุปสมฺปทมาเฬเยว ปํสุกูลิกงฺคํ คหิตํ, โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ อตฺตุกฺกํสนํ กโรติฯ เอวํ โส อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติฯ น ปรํ วมฺเภตีติ ‘‘อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกาติ วา ปํสุกูลิกมตฺตมฺปิ เอเตสํ นตฺถี’’ติ วา เอวํ ปรํ น วมฺเภติฯ โย หิ ตตฺถ ทกฺโขติ โย ตสฺมิํ จีวรสนฺโตเส วณฺณวาทีฯ ตาสุ วา ทกฺโข เฉโก พฺยตฺโตฯ อนลโสติ สาตจฺจกิริยาย อาลสิยวิรหิโตฯ สมฺปชาโน ปติสฺสโตติ สมฺปชานปญฺญาย เจว สติยา จ ยุตฺโตฯ อริยวํเส ฐิโตติ อริยวํเส ปติฏฺฐิโตฯ

อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตนาติ เยน เกนจิ ปิณฺฑปาเตนฯ เอตฺถปิ ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปิณฺฑปาตสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํฯ ตตฺถ ปิณฺฑปาโตติ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ยาคุ ขาทนียํ สายนียํ เลหนียนฺติ โสฬส ปิณฺฑปาตาฯ

ปิณฺฑปาตเขตฺตนฺติ สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนํ สลากภตฺตํ ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกํ อาคนฺตุกภตฺตํ คมิกภตฺตํ คิลานภตฺตํ คิลานุปฏฺฐากภตฺตํ ธุรภตฺตํ กุฏิภตฺตํ วารภตฺตํ วิหารภตฺตนฺติ ปนฺนรส ปิณฺฑปาตเขตฺตานิฯ

ปิณฺฑปาตสนฺโตโสติ ปิณฺฑปาเต วิตกฺกสนฺโตโส คมนสนฺโตโส ปริเยสนสนฺโตโส ปฏิลาภสนฺโตโส ปฏิคฺคหณสนฺโตโส มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส อุปการสนฺโตโส ปริมาณสนฺโตโส ปริโภคสนฺโตโส สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส วิสฺสชฺชนสนฺโตโสติ ปนฺนรส สนฺโตสาฯ ตตฺถ สาทโก ภิกฺขุ มุขํ โธวิตฺวา วิตกฺเกติฯ ปิณฺฑปาติเกน ปน คเณน สทฺธิํ จรตา สายํ เถรุปฏฺฐานกาเล ‘‘สฺเว กตฺถ ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติ ‘‘อสุกคาเม, ภนฺเต’’ติ เอตฺตกํ จินฺเตตฺวา ตโต ปฏฺฐาย น วิตกฺเกตพฺพํฯ เอกจาริเกน วิตกฺกมาฬเก ฐตฺวา วิตกฺเกตพฺพํฯ ตโต ปฏฺฐาย วิตกฺเกนฺโต ปน อริยวํสา จุโต โหติ ปริพาหิโรฯ อยํ วิตกฺกสนฺโตโส นามฯ ปิณฺฑาย ปวิสนฺเตน ปน ‘‘กุหิํ ลภิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน คนฺตพฺพํฯ อยํ คมนสนฺโตโส นามฯ ปริเยสนฺเตน ยํ วา ตํ วา อคฺคเหตฺวา ลชฺชิํ เปสลเมว คเหตฺวา ปริเยสิตพฺพํฯ อยํ ปริเยสนสนฺโตโส นามฯ ทูรโตว อาหริยมานํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ มนาปํ, เอตํ อมนาป’’นฺติ จิตฺตํ น อุปฺปาเทตพฺพํฯ อยํ ปฏิลาภสนฺโตโส นามฯ ‘‘อิทํ มนาปํ คณฺหิสฺสามิ, อิทํ อมนาปํ น คณฺหิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา ยํ กิญฺจิ ยาปนมตฺตํ คเหตพฺพเมวฯ อยํ ปฏิคฺคหณสนฺโตโส นามฯ

เอตฺถ ปน เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํฯ เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโกปิ พหุทาตุกาโม, ปมาเณเนว คเหตพฺพํฯ เทยฺยธมฺโมปิ น พหุ, ทายโกปิ อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํฯ เทยฺยธมฺโม น พหุ, ทายโก ปน พหุทาตุกาโม, ปมาเณน คเหตพฺพํฯ ปฏิคฺคหณสฺมิญฺหิ มตฺตํ อชานนฺโต มนุสฺสานํ ปสาทํ มกฺเขติ, สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, สาสนํ น กโรติฯ วิชาตมาตุยาปิสฺส จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติฯ อิติ มตฺตํ ชานิตฺวาว ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ อยํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นามฯ

อฑฺฒกุลานิเยว อคนฺตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา คนฺตพฺพํฯ อยํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นามฯ ยถาลาภสนฺโตสาทโย จีวเร วุตฺตนยา เอวฯ

ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ‘‘สมณธมฺมํ อนุปาเลสฺสามี’’ติ เอวํ อุปการํ ญตฺวา ปริภุญฺชนํ อุปการสนฺโตโส นามฯ ปตฺตํ ปูเรตฺวา อานีตํ น ปฏิคฺคเหตพฺพํฯ อนุปสมฺปนฺเน สติ เตน คาหาเปตพฺพํ, อสติ อาหราเปตฺวา ปฏิคฺคหณปริมาณมตฺตํ คเหตพฺพํฯ อยํ ปริมาณสนฺโตโส นามฯ ชิฆจฺฉาย ปฏิวิโนทนํ ‘‘น อิทเมตฺถ นิสฺสรณ’’นฺติ เอวํ ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นามฯ นิทหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺพํฯ อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นามฯ มุขํ อโนโลเกตฺวา สารณียธมฺเม ฐิเตน วิสฺสชฺเชตพฺพํฯ อยํ วิสฺสชฺชนสนฺโตโส นามฯ

ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ ปิณฺฑปาติกงฺคํ สปทานจาริกงฺคํ เอกาสนิกงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกงฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติฯ อิติ ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ วณฺณวาทีติอาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

เสนาสนานีติ อิธ เสนาสนํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, เสนาสนปฏิสํยุตฺตธุตงฺคํ ชานิตพฺพํฯ ตตฺถ เสนาสนนฺติ มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ พิมฺโพหนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา เลณํ อฏฺโฏ มาโฬ เวฬุคุมฺโพ รุกฺขมูลํ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ อิมานิ ปนฺนรส เสนาสนานิฯ

เสนาสนเขตฺตนฺติ สงฺฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วาติ ฉ เขตฺตานิฯ

เสนาสนสนฺโตโสติ เสนาสเน วิตกฺกสนฺโตสาทโย ปนฺนรส สนฺโตสาฯ เต ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เสนาสนปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ อารญฺญิกงฺคํ รุกฺขมูลิกงฺคํ อพฺโภกาสิกงฺคํ โสสานิกงฺคํ ยถาสนฺถติกงฺคนฺติฯ อิติ เสนาสนสนฺโตสํ มหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ

อิติ อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร ปถวิํ ปตฺถรมาโน วิย สาครกุจฺฉิํ ปูรยมาโน วิย อากาสํ วิตฺถารยมาโน วิย จ ปฐมํ จีวรสนฺโตสํ อริยวํสํ กเถตฺวา จนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย สูริยํ อุลฺลงฺเฆนฺโต วิย จ ทุติยปิณฺฑปาตสนฺโตสํ กเถตฺวา สิเนรุํ อุกฺขิเปนฺโต วิย ตติยํ เสนาสนสนฺโตสํ อริยวํสํ กเถตฺวา อิทานิ คิลานปจฺจยสนฺโตสํ อริยวํสํ กเถตุํ ‘‘สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรนา’’ติอาทิมาหฯ ตํ ปิณฺฑปาตคติกเมวฯ ตตฺถ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตเสเนว สนฺตุสฺสิตพฺพํฯ ภาวนารามอริยวํโส ปน อิธ อนาคโต, เนสชฺชิกงฺคํ ภาวนารามอริยวํสํ ภชติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.309; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.28)ฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ปญฺจ เสนาสเน วุตฺตา, ปญฺจ อาหารนิสฺสิตา;

เอโก วีริยสํยุตฺโต, ทฺเว จ จีวรนิสฺสิตา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.309; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.28);

โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโตติ เอตฺถ โปราเณติ น อธุนุปฺปตฺติเกฯ อคฺคญฺเญติ อคฺเคหิ ชานิตพฺเพฯ อริยวํเสติ อริยานํ วํเสฯ ยถา หิ ขตฺติยวํโส พฺราหฺมณวํโส เวสฺสวํโส สุทฺทวํโส สมณวํโส กุลวํโส ราชวํโส, เอวมยมฺปิ อฏฺฐโม อริยวํโส, อริยตนฺติ อริยปเวณิ นาม โหติฯ โส โข ปนายํ วํโส อิเมสํ วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาลานุสาริคนฺธาทโย วิย อคฺคมกฺขายติฯ เก ปน เต อริยา, เยสํ เอโส วํโสติ? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เอเตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโสฯ อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เต อริยา, เตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโสฯ เตสํ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต อปรภาเค อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑญฺโญ นาม พุทฺโธ อุปฺปนฺโน…เป.… อิมสฺมิํ กปฺเป กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ ภควา โคตโมติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโสฯ อปิ จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส, ตสฺมิํ อริยวํเส (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.28)ฯ ฐิโตติ ปติฏฺฐิโตฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อฏฺฐมคาถานิทฺเทสวณฺณนาฯ

[129] นวเม อยํ โยชนา – ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก, เย อสนฺโตสาภิภูตา, ตถาวิธา เอว จ อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตาฯ เอตมหํ ทุสฺสงฺคหภาวํ ชิคุจฺฉนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหีติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

นิทฺเทเส อนสฺสวาติ วจนํ อสฺสวนกาฯ อวจนกราติ ทุพฺพจาฯ ปฏิโลมวุตฺติโนติ ปจฺจนีกํ กถนสีลา, ปฏิมลฺลา หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ อญฺเญเนว มุขํ กโรนฺตีติ โอวาททายเก ทิสฺวา มุขํ ปริวตฺเตตฺวา อญฺญํ ทิสาภาคํ โอโลเกนฺติฯ อพฺยาวโฏ หุตฺวาติ อวาวโฏ หุตฺวาฯ อนเปกฺโข หุตฺวาติ อนลฺลีโน หุตฺวาฯ

นวมคาถานิทฺเทสวณฺณนาฯ

[130] ทสเม โอโรปยิตฺวาติ อปเนตฺวาฯ คิหิพฺยญฺชนานีติ เกสมสฺสุโอทาตวตฺถาลงฺการมาลาคนฺธวิเลปนอิตฺถิปุตฺตทาสิทาสาทีนิฯ เอตานิ คิหิภาวํ พฺยญฺชยนฺติ, ตสฺมา ‘‘คิหิพฺยญฺชนานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ สญฺฉินฺนปตฺโตติ ปติตปตฺโตฯ เฉตฺวานาติ มคฺคญาเณน ฉินฺทิตฺวาฯ วีโรติ มคฺควีริยสมนฺนาคโตฯ คิหิพนฺธนานีติ กามพนฺธนานิฯ กามา หิ คิหีนํ พนฺธนานิฯ อยํ ตาว ปทตฺโถฯ

อยํ ปน อธิปฺปาโย – ‘‘อโห วตาหมฺปิ โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร ภเวยฺย’’นฺติ เอวญฺหิ จินฺตยมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหีติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.44)ฯ เสสํ ปุริมนเยเนว ชานิตพฺพํฯ

นิทฺเทเส สาราสนญฺจาติ สารํ อาสนํฯ ฉินฺนานีติ คฬิตานิฯ สญฺฉินฺนานีติ นิปณฺณานิฯ ปติตานีติ วณฺฏโต มุตฺตานิฯ ปริปติตานีติ ภูมิยํ ปติตานิฯ

ทสมคาถานิทฺเทสวณฺณนาฯ

ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺควณฺณนา

[131-2] ทุติยวคฺคสฺส ปฐมทฺวเย นิปกนฺติ ปกตินิปุณํ ปณฺฑิตํ กสิณปริกมฺมาทีสุ กุสลํฯ สาธุวิหารินฺติ อปฺปนาวิหาเรน วา อุปจาเรน วา สมนฺนาคตํฯ ธีรนฺติ ธิติสมฺปนฺนํฯ ตตฺถ นิปกตฺเตน ธิติสมฺปทา วุตฺตาฯ อิธ ปน ธิติสมฺปนฺนเมวาติ อตฺโถฯ ธิติ นาม อสิถิลปรกฺกมตา, ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จา’’ติ (ม. นิ. 2.184; อ. นิ. 2.5; มหานิ. 196) เอวํ ปวตฺตวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ อปิ จ ธิกฺกตปาโปติปิ ธีโรฯ ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหายาติ ยถา ปฏิราชา ‘‘วิชิตํ รฏฺฐํ อนตฺถาวห’’นฺติ ญตฺวา รชฺชํ ปหาย เอโก จรติ เอวํ พาลสหายํ ปหาย เอโก จเรฯ อถ วา ราชาว รฏฺฐนฺติ ยถา สุตโสโม ราชา วิชิตํ รฏฺฐํ ปหาย เอโก จริ, ยถา จ มหาชนโก เอวํ เอโกว จเรติ อยมฺปิ เอตสฺสตฺโถฯ เสสํ วุตฺตานุสาเรน สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.45-46)ฯ นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ

ปฐมทฺวยํฯ

[133] ตติยคาถา ปทตฺถโต อุตฺตานา เอวฯ เกวลญฺจ ปน สหายสมฺปทนฺติ เอตฺถ อเสกฺเขหิ สีลาทิกฺขนฺเธหิ สมฺปนฺนา สหายา เอว ‘‘สหายสมฺปทา’’ติ เวทิตพฺพาฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ยา อยํ วุตฺตา สหายสมฺปทา, ตํ สหายสมฺปทํ อทฺธา ปสํสาม, เอกํเสเนว โถเมมาติ วุตฺตํ โหติฯ กถํ? เสฏฺฐา สมาเสวิตพฺพา สหายาติฯ กสฺมา? อตฺตโน สีลาทีหิ เสฏฺเฐ เสวมานสฺส สีลาทโย ธมฺมา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณนฺติฯ สเม เสวมานสฺส อญฺญมญฺญสมธารเณน กุกฺกุจฺจวิโนทเนน จ ลทฺธา น ปริหายนฺติ ฯ เอเต ปน สหายเก เสฏฺเฐ จ สเม จ อลทฺธา กุหนาทิมิจฺฉาชีวํ วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุญฺชนฺโต ตตฺถ จ ปฏิฆานุนยํ อนุปฺปาเทนฺโต อนวชฺชโภชี หุตฺวา อตฺถกาโม กุลปุตฺโต เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ อหมฺปิ หิ เอวํ จรนฺโต อิมํ สมฺปตฺติํ อธิคโตมฺหีติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.47)ฯ นิทฺเทโส วุตฺตนโย เอวฯ

ตติยํฯ

[134] จตุตฺเถ ทิสฺวาติ โอโลเกตฺวาฯ สุวณฺณสฺสาติ กญฺจนสฺสฯ ‘‘วลยานี’’ติ ปาฐเสโสฯ สาวเสสปาโฐ หิ อยํ อตฺโถฯ ปภสฺสรานีติ ปภาสนสีลานิ, ชุติมนฺตานีติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ อุตฺตานปทตฺถเมวฯ อยํ ปน โยชนา – ทิสฺวา ภุชสฺมิํ สุวณฺณสฺส วลยานิ ‘‘คณวาเส สติ สงฺฆฏฺฏนา, เอกวาเส สติ อฆฏฺฏนา’’ติ เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหีติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.48)ฯ นูปุรานีติ วลยานิฯ ‘‘นิยุรา’’ติ เกจิ วทนฺติฯ ฆฏฺเฏนฺตีติ อญฺญมญฺญํ หนนฺติฯ

จตุตฺถํฯ

[135] ปญฺจมคาถา ปทตฺถโต อุตฺตานา เอวฯ อยํ ปน เอตฺถ อธิปฺปาโย – ยฺวายํ เอเตน ทุตีเยน กุมาเรน สีตุณฺหาทีนิ นิเวเทนฺเตน สหวาเสน ตํ สญฺญาเปนฺตสฺส มม วาจาภิลาโป, ตสฺมิํ สิเนหวเสน อภิสชฺชนา วา ชาตาฯ สเจ อหํ อิมํ น ปริจฺจชามิ, ตโต อายติมฺปิ ตเถว เหสฺสติฯ ยถา อิทานิ, เอวํ ทุตีเยน สห มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วาฯ อุภยมฺปิ เจตํ อนฺตรายกรํ วิเสสาธิคมสฺสาติ เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน ตํ ฉฑฺเฑตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหีติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.49)ฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ปญฺจมํฯ

[136] ฉฏฺเฐ กามาติ ทฺเว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จฯ ตตฺถ วตฺถุกามา มนาปิยา รูปาทโย ธมฺมา, กิเลสกามา ฉนฺทาทโย สพฺเพปิ ราคปฺปเภทาฯ อิธ ปน วตฺถุกามา อธิปฺเปตา ฯ รูปาทิอเนกปฺปกาเรน จิตฺราฯ โลกสฺสาทวเสน มธุราฯ พาลปุถุชฺชนานํ มนํ รเมนฺตีติ มโนรมาฯ วิรูปรูเปนาติ วิรูเปน รูเปน, อเนกวิเธน สภาเวนาติ วุตฺตํ โหติฯ เต หิ รูปาทิวเสน จิตฺรา, รูปาทีสุปิ นีลาทิวเสน วิวิธรูปาฯ เอวํ เตน วิรูปรูเปน ตถา ตถา อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา มเถนฺติ จิตฺตํ, ปพฺพชฺชาย อภิรมิตุํ น เทนฺตีติฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ นิคมนมฺปิ ทฺวีหิ ตีหิ วา ปเทหิ โยเชตฺวา ปุริมคาถาสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.50)ฯ

กามคุณาติ กามยิตพฺพฏฺเฐน กามาฯ พนฺธนฏฺเฐน คุณาฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อหตานํ วตฺถานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏิ’’นฺติ (มหาว. 348) เอตฺถ ปฏลฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ ‘‘อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 1.4) เอตฺถ ราสฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 3.379) เอตฺถ อานิสํสฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ (ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110; ขุ. ปา. 3.ทฺวตฺติํสาการ), กยิรา มาลาคุเณ พหู’’ติ เอตฺถ พนฺธนฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ อิธาปิ เอเสว อธิปฺเปโต, เตน วุตฺตํ – ‘‘พนฺธนฏฺเฐน คุณา’’ติฯ จกฺขุวิญฺเญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพาฯ เอเตนุปาเยน โสตวิญฺเญยฺยาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิฏฺฐาติ ปริยิฏฺฐา วา โหนฺตุ, มา วา, อิฏฺฐารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ กนฺตาติ กามนียาฯ มนาปาติ มนวฑฺฒนกาฯ ปิยรูปาติ ปิยชาติกาฯ กามูปสํหิตาติ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสํหิตาฯ รชนียาติ รชฺชนิยา, ราคุปฺปตฺติการณภูตาติ อตฺโถฯ

ยทิ มุทฺทายาติอาทีสุ มุทฺทาติ องฺคุลิปพฺเพสุ สญฺญํ ฐเปตฺวา หตฺถมุทฺทาฯ คณนาติ อจฺฉิทฺทคณนาฯ สงฺขานนฺติ ปิณฺฑคณนาฯ ยาย เขตฺตํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิธ เอตฺตกา วีหี ภวิสฺสนฺติ’’, รุกฺขํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิธ เอตฺตกานิ ผลานิ ภวิสฺสนฺติ’’, อากาสํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิเม อากาเส สกุณา เอตฺตกา นาม ภวิสฺสนฺตี’’ติ ชานนฺติฯ กสีติ กสิกมฺมํฯ วณิชฺชาติ ชงฺฆวณิชฺชถลวณิชฺชาทิวณิปฺปโถฯ โครกฺขนฺติ อตฺตโน วา ปเรสํ วา คาโว รกฺขิตฺวา ปญฺจโครสวิกฺกเยน ชีวนกมฺมํฯ อิสฺสตฺโถ วุจฺจติ อาวุธํ คเหตฺวา อุปฏฺฐานกมฺมํฯ ราชโปริสนฺติ วินา อาวุเธน ราชกมฺมํ กตฺวา ราชุปฏฺฐานํฯ สิปฺปญฺญตรนฺติ คหิตาวเสสหตฺถิอสฺสสิปฺปาทิฯ

สีตสฺส ปุรกฺขโตติ ลกฺขํ วิย สรสฺส สีตสฺส ปุรโต ฐิโต, สีเตน พาธิยมาโนติ อตฺโถฯ อุณฺเหปิ เอเสว นโยฯ ฑํสาทีสุ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกาฯ มกสาติ สพฺพมกฺขิกาฯ สรีสปาติ เย เกจิ สริตฺวา คจฺฉนฺติฯ ริสฺสมาโนติ ปีฬิยมาโน รุปฺปมาโน ฆฏฺฏิยมาโนฯ มียมาโนติ มรมาโนฯ อยํ, ภิกฺขเวติ ภิกฺขเว, อยํ มุทฺทาทีหิ ชีวิกกปฺปนํ อาคมฺม สีตาทิปจฺจโย อาพาโธฯ

กามานํ อาทีนโวติ กาเมสุ อุปทฺทโว, อุปสคฺโคติ อตฺโถฯ สนฺทิฏฺฐิโกติ ปจฺจกฺโข สามํ ปสฺสิตพฺโพฯ ทุกฺขกฺขนฺโธติ ทุกฺขราสิฯ กามเหตูติอาทีสุ ปจฺจยฏฺเฐน กามา อสฺส เหตูติ กามเหตุฯ มูลฏฺเฐน กามา นิทานมสฺสาติ กามนิทาโนฯ ลิงฺควิปลฺลาเสน ปน ‘‘กามนิทาน’’นฺติ วุตฺโตฯ การณฏฺเฐน กามา อธิกรณํ อสฺสาติ กามาธิกรโณฯ ลิงฺควิปลฺลาเสเนว ปน ‘‘กามาธิกรณ’’นฺติ วุตฺโตฯ กามานเมว เหตูติ อิทํ นิยมวจนํ กามปจฺจยา อุปฺปชฺชติเยวาติ อตฺโถฯ

อุฏฺฐหโตติ อาชีวสมุฏฺฐาปกวีริเยน อุฏฺฐหนฺตสฺสฯ ฆฏโตติ ตํ วีริยํ ปุพฺเพนาปรํ ฆเฏนฺตสฺสฯ วายมโตติ วายามํ ปรกฺกมํ ปโยคํ กโรนฺตสฺสฯ นาภินิปฺผชฺชนฺตีติ น นิปฺผชฺชนฺติ, หตฺถํ นาภิรุหนฺติฯ โสจตีติ จิตฺเต อุปฺปนฺนพลวโสเกน โสจติฯ กิลมตีติ กาเย อุปฺปนฺนทุกฺเขน กิลมติฯ ปริเทวตีติ วาจาย ปริเทวติฯ อุรตฺตาฬินฺติ อุรํ ตาเฬตฺวาฯ กนฺทตีติ โรทติฯ สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ วิสญฺญี วิย สมฺมูฬฺโห โหติฯ โมฆนฺติ ตุจฺฉํฯ อผโลติ นิปฺผโลฯ

อารกฺขาธิกรณนฺติ อารกฺขการณาฯ กินฺติ เมติ เกน นุ โข เม อุปาเยนฯ ยมฺปิ เมติ ยมฺปิ มยฺหํ กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา อุปฺปาทิตํ ธนํ อโหสิฯ ตมฺปิ โน นตฺถีติ ตมฺปิ อมฺหากํ อิทานิ นตฺถิฯ

ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตูติอาทินาปิ การณํ ทสฺเสตฺวาว อาทีนวํ ทีเปติฯ ตตฺถ กามเหตูติ กามปจฺจยา ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺตีติ อตฺโถฯ กามนิทานนฺติ ภาวนปุํสกํ, กาเม นิทานํ กตฺวา วิวทนฺตีติ อตฺโถฯ กามาธิกรณนฺติปิ ภาวนปุํสกเมว, กาเม อธิกรณํ กตฺวา วิวทนฺตีติ อตฺโถฯ กามานเมว เหตูติ คามนิคมเสนาปติปุโรหิตฏฺฐานนฺตราทีนํ กามานํเยว เหตุ วิวทนฺตีติ อตฺโถฯ อุปกฺกมนฺตีติ ปหรนฺติฯ

อสิจมฺมนฺติ อสิญฺเจว เขฏกผลกาทีนิ จฯ

ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาติ ธนุํ คเหตฺวา สรกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาฯ อุภโตพฺยูฬฺหนฺติ อุภโตราสิภูตํฯ ปกฺขนฺทนฺตีติ ปวิสนฺติฯ อุสูสูติ กณฺเฑสุฯ วิชฺโชตลนฺเตสูติ ปริวตฺตมาเนสุฯ เต ตตฺถาติ เต ตสฺมิํ สงฺคาเมฯ

อทฺทาวเลปนา อุปการิโยติ เจตฺถ มนุสฺสา ปาการปาทํ อสฺสขุรสณฺฐาเนน อิฏฺฐกาหิ จินิตฺวา อุปริ สุธาย ลิมฺปนฺติฯ เอวํ กตปาการปาทา ‘‘อุปการิโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตา ตินฺเตน กลเลน สิตฺตา อทฺทาวเลปนา นาม โหนฺติฯ ปกฺขนฺทนฺตีติ ตาสํ เหฏฺฐา ติขิณอยสูลรุกฺขสูลาทีหิ วิชฺฌิยมานา ปาการสฺส ปิจฺฉิลฺลภาเวน อาโรหิตุํ อสกฺโกนฺตาปิ อุปธาวนฺติเยวฯ ฉกณกายาติ กุถิตโคมเยนฯ อภิวคฺเคนาติ สตทนฺเตนฯ ตํ อฏฺฐทนฺตากาเรน กตฺวา ‘‘นครทฺวารํ ภินฺทิตฺวา ปวิสิสฺสามา’’ติ อาคเต อุปริทฺวาเร ฐิตา ตสฺส พนฺธนโยตฺตานิ ฉินฺทิตฺวา เตน อภิวคฺเคน โอมทฺทนฺติฯ

สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺตีติ ฆรสนฺธิมฺปิฯ นิลฺโลปนฺติ คาเม ปหริตฺวา มหาวิโลปํ กโรนฺติฯ เอกาคาริกนฺติ ปณฺณาสมตฺตาปิ สฏฺฐิมตฺตาปิ ปริวาเรตฺวา ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา ธนํ อาหราเปนฺติฯ ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐนฺตีติ ปนฺถทูหนกมฺมํ กโรนฺติฯ อฑฺฒทณฺฑเกหีติ มุคฺคเรหิ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.169)ฯ เสสํ วุตฺตตฺถเมวฯ

ฉฏฺฐํฯ

[137] สตฺตเม เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคิยานํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา กามคุณาปิ เอเต อเนกพฺยสนาวหฏฺเฐน ทฬฺหสนฺนิปาตฏฺเฐน จ อีติฯ คณฺโฑปิ อสุจิํ ปคฺฆรติ, อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺโน โหติฯ ตสฺมา เอเต กิเลสา อสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺนภาวโต จ คณฺโฑฯ อุปทฺทวตีติ อุปทฺทโว, อนตฺถํ ชเนนฺโต อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถ, ราคคณฺฑาทีนเมตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา กามคุณาเปเต อวิทิตนิพฺพานตฺถาวหเหตุตาย สพฺพุปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทโวฯ ยสฺมา ปเนเต กิเลสาตุรภาวํ ชเนนฺตา สีลสงฺขาตมาโรคฺยํ โลลุปฺปํ วา อุปฺปาเทนฺตา ปากติกเมว อาโรคฺยํ วิลุมฺปนฺติ, ตสฺมา อิมินา อาโรคฺยวิลุมฺปนฏฺเฐน โรโคฯ อพฺภนฺตรมนุปวิฏฺฐฏฺเฐน ปน อนฺโตตุทนฏฺเฐน ทุนฺนีหรณียฏฺเฐน จ สลฺลํฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกภยาวหนโต ภยํฯ เมตนฺติ เอตํ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.51)ฯ

กามราครตฺตายนฺติ กามราเคน รตฺโต อยํฯ ฉนฺทราควินิพทฺโธติ ฉนฺทราเคน สฺเนเหน พทฺโธฯ ทิฏฺฐธมฺมิกาปิ คพฺภาติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว วตฺตมานสฬายตนคพฺภาฯ สมฺปรายิกาปิ คพฺภาติ ปรโลเกปิ สฬายตนคพฺภาฯ น ปริมุจฺจตีติ ปริมุจฺจิตุํ น สกฺโกติฯ โอติณฺโณ สาตรูเปนาติ มธุรสภาเวน ราเคน โอติณฺโณ โอคาหิโตฯ ปลิปถนฺติ กามกลลมคฺคํฯ ทุคฺคนฺติ ทุคฺคมํฯ

สตฺตมํฯ

[138] อฏฺฐเม สีตํ ทุพฺพิธํ อพฺภนฺตรธาตุกฺโขภปจฺจยญฺจ พาหิรธาตุกฺโขภปจฺจยญฺจฯ ตถา อุณฺหํฯ ตตฺถ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกาฯ สรีสเปติ เย เกจิ ทีฆชาติกา สริตฺวา คจฺฉนฺติฯ เสสํ ปากฏเมวฯ นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อฏฺฐมํฯ

[139] นวมคาถา ปทตฺถโต ปากฏา เอวฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปายโยชนา – สา จ โข ยุตฺติวเสน, น อนุสฺสววเสนฯ ยถา อยํ หตฺถี มนุสฺสกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมิํ นาคจฺฉตีติ วา, สรีรมหนฺตตาย วา นาโคฯ เอวํ กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมิํ นาคมเนน, อาคุํ อกรเณน, ปุน อิตฺถตฺตํ อนาคมเนน จ คุณสรีรมหนฺตตาย วา นาโค ภเวยฺยํฯ ยถา เจส ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา เอกจริยสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรญฺเญ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ คณํ วิวชฺชยิตฺวา เอกตฺตาภิรติสุเขน ฌานสุเขน ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ อตฺตโน ยถา ยถา สุขํ, ตถา ตถา ยตฺตกํ วา อิจฺฉามิ, ตตฺตกํ อรญฺเญ นิวาสํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป เอโก จเรยฺยนฺติ อตฺโถฯ ยถา เจส สุสณฺฐิตกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ อเสกฺขสีลกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ ภเวยฺยํฯ ยถา เจส ปทุมสทิสคตฺตตาย วา, ปทุมกุเล อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ ปทุมสทิสโพชฺฌงฺคมหนฺตตาย วา, อริยชาติปทุเม อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี ภเวยฺยํฯ

ยถา เจส ถามพลชวาทีหิ อุฬาโร, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ ปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ สีลสมาธินิพฺเพธิกปญฺญาทีหิ วา อุฬาโร ภเวยฺยนฺติ เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธิํ อธิคโตมฺหีติฯ

นวมํฯ

[140] ทสเม อฏฺฐานตนฺติ อฏฺฐานํ ตํ, อการณํ ตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อนุนาสิกสฺส โลโป กโต ‘‘อริยสจฺจาน ทสฺสน’’นฺติอาทีสุ (ขุ. ปา. 5.11; สุ. นิ. 270) วิยฯ สงฺคณิการตสฺสาติ คณาภิรตสฺสฯ ยนฺติ การณวจนเมตํ ‘‘ยํ หิรียติ หิรียิตพฺเพนา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 30) วิยฯ ผสฺสเยติ อธิคจฺเฉฯ สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ โลกิยสมาปตฺติํฯ สา หิ อปฺปิตปฺปิตสมเย เอว ปจฺจนีเกหิ วิมุจฺจนโต ‘‘สามยิกา วิมุตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ ตํ สามยิกํ วิมุตฺติํฯ ‘‘อฏฺฐานํ ตํ, น ตํ การณํ วิชฺชติ สงฺคณิการตสฺส, เยน การเณน ผสฺสเย อิติ เอตํ อาทิจฺจพนฺธุสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วโจ นิสมฺม สงฺคณิการติํ ปหาย โยนิโส ปฏิปชฺชนฺโต อธิคโตมฺหี’’ติ อาหฯ เสสํ วุตฺตนยเมว (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.54; อป. อฏฺฐ. 1.1.110)ฯ

นิทฺเทเส เนกฺขมฺมสุขนฺติ ปพฺพชฺชาสุขํฯ ปวิเวกสุขนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวเก สุขํฯ อุปสมสุขนฺติ กิเลสุปสมํ ผลสมาปตฺติสุขํฯ สมฺโพธิสุขนฺติ มคฺคสุขํฯ นิกามลาภีติ อตฺตโน รุจิวเสน ยถากามลาภีฯ อกิจฺฉลาภีติ อทุกฺขลาภีฯ อกสิรลาภีติ วิปุลลาภีฯ อสามยิกนฺติ โลกุตฺตรํฯ อกุปฺปนฺติ กุปฺปวิรหิตํ อจลิตํ โลกุตฺตรมคฺคํฯ

ทสมํฯ

ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติยวคฺควณฺณนา

[141] ตติยวคฺคสฺส ปฐเม ทิฏฺฐีวิสูกานีติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิฯ ตานิ หิ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา วิสูกฏฺเฐน วิชฺฌนฏฺเฐน วิโลมฏฺเฐน จ วิสูกานิฯ เอวํ ทิฏฺฐิยา วิสูกานีติ ทิฏฺฐิวิสูกานิ, ทิฏฺฐิโย เอว วา วิสูกานิ ทิฏฺฐิวิสูกานิฯ อุปาติวตฺโตติ ทสฺสนมคฺเคน อติกฺกนฺโตฯ ปตฺโต นิยามนฺติ อวินิปาตธมฺมตาย สมฺโพธิปรายนตาย จ นิยตภาวํ อธิคโต, สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ วา ปฐมมคฺคนฺติฯ เอตฺตาวตา ปฐมมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติ จ ตสฺส ปฏิลาโภ จ วุตฺโตฯ อิทานิ ปฏิลทฺธมคฺโคติ อิมินา เสสมคฺคปฏิลาภํ ทสฺเสติฯ อุปฺปนฺนญาโณมฺหีติ อุปฺปนฺนปจฺเจกโพธิญาโณ อมฺหิฯ เอเตน ผลํ ทสฺเสติฯ อนญฺญเนยฺโยติ อญฺเญหิ ‘‘อิทํ สจฺจํ อิทํ สจฺจ’’นฺติ นเนตพฺโพฯ เอเตน สยมฺภุตํ ทีเปติฯ ปตฺเต วา ปจฺเจกโพธิญาเณ อญฺญเนยฺยตาย อภาวา สยํวสิตํฯ สมถวิปสฺสนาย วา ทิฏฺฐิวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, อาทิมคฺเคน ปตฺโต นิยามํ, เสเสหิ ปฏิลทฺธมคฺโค, ผลญาเณน อุปฺปนฺนญาโณ, ตํ สพฺพํ อตฺตนาว อธิคโตติ อนญฺญเนยฺโยฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.54; อป. อฏฺฐ. 1.1.111)ฯ

น ปรเนยฺโยติ น อญฺเญหิ เนตพฺโพฯ น ปรปฺปตฺติโยติ ปจฺจกฺขธมฺมตฺตา น อญฺเญหิ สทฺทหาเปตพฺโพฯ น ปรปฺปจฺจโยติ น อสฺส ปโร ปจฺจโย, น ปรสฺส สทฺธาย วตฺตตีติ น ปรปฺปจฺจโยฯ น ปรปฏิพทฺธคูติ น อญฺเญสํ ปฏิพทฺธญาณคมโนฯ

ปฐมํฯ

[142] ทุติเย นิลฺโลลุโปติ อโลลุโปฯ โย หิ รสตณฺหาภิภูโต โหติ, โส ภุสํ ลุปฺปติ ปุนปฺปุนญฺจ ลุปฺปติ, เตน ‘‘โลลุโป’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมา เอส ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘นิลฺโลลุโป’’ติฯ นิกฺกุโหติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ยสฺส ติวิธกุหนวตฺถุ นตฺถิ, โส ‘‘นิกฺกุโห’’ติ วุจฺจติ, อิมิสฺสา ปน คาถาย มนุญฺญโภชนาทีสุ วิมฺหยมนาปชฺชนโต นิกฺกุโหติ อยมธิปฺปาโยฯ นิปฺปิปาโสติ เอตฺถ ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, ตสฺสา อภาเวน นิปฺปิปาโส, สาทุรสโลเภน โภตฺตุกมฺยตาวิรหิโตติ อตฺโถฯ นิมฺมกฺโขติ เอตฺถ ปรคุณวินาสนลกฺขโณ มกฺโข, ตสฺส อภาเวน นิมฺมกฺโขฯ อตฺตโน คหฏฺฐกาเล สูทสฺส คุณมกฺขนาภาวํ สนฺธาย อาหฯ